با اینکه تعیین حدّ فاصل بین علّت و انگیزه، تا حدی مشکل است، اما گاهی انگیزه به حدی قوی است که بدون تأثیر علّت خارجی، فرد را به طرف ارتکاب جرم سوق می‌دهد. مثلاً؛ بیماری‌های روانی و اختلالات عاطفی، از انگیزه های بسیار مؤثّر در بروز حالت خطرناک و وقوع جرائم هستند. در تحقیقات و پژوهش‌های جرمشناسی، تشخیص بین علّت و انگیزه، ضروری است. انگیزه ی ربودن مالی برای ضرر رساندن، با انگیزه ی سرقت برای سدّ جوع و گرسنگی، و یا رفع نیاز، کاملاً متفاوت است.

آن‌گونه که بیان شد یافتن و به عبارتی به کار بردن علّت در علم جرم‌شناسی کار دشوار و شاید هم نامعقولی باشد؛ زیرا جرم‌شناسی علم تحلیل جرم است و جرم که فاعل آن انسان است، چنان پیچیده بوده که یافتن علّت فلسفی صرف برای آن منطقی به نظر نمی‌رسد. در کنار این مفهوم غیر قابل انعطاف، مفهوم عامل یا عوامل وجود دارد. هر ویژگی فردی یا اجتماعی که در تکوین و شکل‌گیری و افزایش بزهکاری نقش مؤثّری ایفا نماید را عامل می‌گویند. بدیهی است عامل، فقط زمینه‌ساز بزهکاری است و نقش تعیین‌کننده ندارد. دلیل این امر، عدم تأثیر شرایط و عوامل اجتماعی به طور مساوی و یکسان بر روی تمام افرادی است که تحت تأثیر آن شرایط و عوامل به سر می‌برند.

با توجه به تعریف و تشریح مفاهیم و اصطلاحات مورد استفاده در جرمشناسی، در کاربرد عنوان مواردی که موجب انحراف و گرایش به ارتکاب جرایم مختلف می‌گردد، باید با دقت عمل نمود؛ به خصوص بیان آن از سوی کارشناسان، باید با در نظر گرفتن مفهوم علمی باشد. ‌بنابرین‏ در تشریح مواردی به عنوان علّت جرم زا، نباید مفاهیم مذکور را از نظر، دو داشت.

در تعریف علّت و مفهوم آن گفته شد به چند عامل که با هم به صورت همزمان یا به تناوب، برروی فردی، تأثیر بگذارند و او را برای ارتکاب جرم، آماده سازند و در واقع آفریننده ی جرم به حساب آیند، علّت گفته می شود. ‌بنابرین‏ تشریح موارد جرم زا به صورت علّت جرم زا، بسیار مشکل و شاید غیر ممکن باشد؛ بلکه بهتر است آنچه که در زندگی فرد مؤثّر بوده و اثراتی در جهات مختلف، بر وی باقی می‌گذارند، تحت عنوان عامل، مورد مطالعه قرار داد و تأثیر منفی را به عنوان عامل جرم را معرفی کرد.

طبقه بندی عوامل جرم زا، به شکلهای مختلفی صورت گرفته، ولی به طور کلّی عوامل جرم زا را، در قالب عوامل عمومی جرم زا و عوامل اختصاصی و همچنین عوامل فردی (درونی) و عوامل محیطی (اجتماعی یا بیرونی)، تقسیم می نمایند.

عوامل فردی و محیطی هم، از دیدگاه های مختلف، مورد توجّه قرار می گیرند. در ساده ترین شکل آن، در عوامل فردی (درونی)، مسائلی از قبیل وضعیّت ظاهری از نظر ساختار جسمی (قیافه و سایر مشخّصات ظاهری)، عوارض ناشی از زندگی جنینی و نیز توارث، عوارض ناشی از بیماری‌های دوران کودکی، ‌جنسیت، سن، نقائص و عقب ماندگی های ذهنی، انحرافات جنسی، اعتیاد، الکلیسم و … مورد بررسی قرار می گیرند. در عوامل محیطی- اجتماعی (بیرونی) نیز، نقش مسائلی از قبیل محیط خانواده، طلاق، محیط آموزشی، تأهّل، شغل، محیط های تفریحی، محیط جغرافیایی، مهاجرت، مسائل اقتصادی، و… ، انکار ناپذیرند که بعضی از آن ها (عوامل درونی و بیرونی)، در مباحث بعدی، با تکیه بر جامعه ی آماری، مورد تجزیه و تحلیل، قرار خواهند گرفت .

اثربخشی عوامل جرم‌زا تناسب مستقیم با خصوصیّات فردی، جنس، سنّ، استعداد، عاطفه، کمبودهای روانی تربیتی و آموزشی، شرایط خانوادگی و انگیزه های مؤثّر دیگری دارد.^[۷۱]امّا بعضی از مهمترین عوامل مؤثّر در سرقت های مقرون به آزار یا تهدید، می توان به اعتیاد، فقر، بیکاری، دوستان بد، انتقام از جامعه و محیط اجتماعی نامناسب اشاره کرد.

در این فصل، با بهره گرفتن از آمارهای موجود – عمدتاًً در سطح حوزه ی قضایی مشهد،- به تجزیه و تحلیل جامعه‌ بزهکاران سرقت های مقرون به آزار یا تهدید و بررسی عواملی همچون؛ سن، تابعیت، جنسیت، تأهّل، سواد، مشخصات جسمانی، سوابق کیفری، شغل و اعتیاد با این‌گونه سرقت‌ها و نیز تجزیه و تحلیل سرقت های مقرون به آزار یا تهدید (جامعه ی اعمال مجرمانه) از حیث زمان، مکان، شیوه ارتکاب جرم، وسایل مورد استفاده در ارتکاب جرم ، خواهیم پرداخت.

همان طور که در مباحث ابتدایی این نوشتار و در قسمت روش پژوهش، به آن اشاره شد، داده های آماری که در این فصل، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند، مربوط به پرونده های سرقت های مقرون به آزار یا تهدید و بعضاً کیف قاپی در سال ۱۳۹۰، در حوزه ی قضایی شهر مشهد بوده که بر مبنای عملکرد پلیس آگاهی و اظهارات متّهمین، قبل از ورود به مرجع قضایی تنظیم شده است. قسمتی از تحقیق نیز ماحصل کار تجربی (قضایی و امنیّتی) نگارنده است.

گفتار نخست: عوامل فردی و جسمی

مبحث نخست: سنّ

آمارهای ارائه شده، حاکی از آن است که در سرقت های مقرون به آزار یا تهدید و کیف قاپی ها، ۷۵ درصد سنّ مرتکبین، بین ۱۸ تا ۲۵ سال است؛ ۲۰ درصد بین ۲۶ تا ۳۵ سال و ۵ درصد باقیمانده، بقیّه‌ی مقاطع سنّی.

جدول شماره(۱): توصیف سنّ سارقین مقرون به آزار و کیف قاپی

ردیف

سطح سنی

درصد

۱

بین۱۸تا۲۵سال

۷۵

۲

بین۲۶تا۳۵سال

۲۰

۳

سایر مقاطع سنی

۵

کل

۱۰۰

نمودار شماره (۱): توصیف سنّ سارقین مقرون به آزار و کیف قاپی

مطالعات آماری انجام شده در باب انواع پدیده‌های نابهنجار، معمولاً حاکی از تغییرات جدّی فراوانی، نوع، شکل و حتّی علل پیدایش این پدیده ها بر حسب دوره های سنّی مختلف است.^[۷۲]