تواند در توسعه و بهینه کردن خدمات کتابخانه_­ای مثمر ثمر باشد.

۳۱

1. کتابخانه

   • 1. سازمان کتابخانه

لفظ کتابخانه به مفهوم کتابخانه ، مرکز اطلاعات، مرکز مرجع، یا عبارات مشابهی به کار می رود. این عبارات تداعی_­گر سازمانی است که اساس موجودیت آن ارائه خدمات اطلاعاتی از قبیل اطلاع رسانی، مدیریت اطلاعات، سند داری و مانند آن ها‌ است و لفظ کتابدار نیز به طور کلی به معنای فردی است، اعم از زن و مرد که در این سازمان کار می‌کند (اوانز، ۱۳۸۷، ص۱۲). هر محلی که در آن هدفی دنبال می شود و بر آن ضوابط و قوانینی حاکم است سازمان نام دارد. چستر بارنارد^[۵۹] سازمان را یک سیستم افراد یا نیروهایی می‌داند که آگاهانه هماهنگی دارند. هربرت سایمون سازمان را عبارت از سیستمی که فعل و انفعالات سلوکی و رفتاری اجتماعی انسانی است،‌ می_­داند که هریک از اعضاء و یا ‌گروه‌های شرکت کننده برای کاری که انجام می_­دهند سودی را دریافت می‌کنند. سازمان کتابخانه بهترین سازمانی شناخته شده است که اعمال تصمیم_­ها،‌ برنامه ها، روش‌ها، قوانین و مقررات خود را ثبت می_­کند(نقل در اثر براتی علویچه،۱۳۸۰،ص ۴۴-۴۲).

• • 1. ویژگی‌های سازمان و مقایسه آن با کتابخانه

اکثر ویژگی‌های‌ سازمانی‌ و مشخصاتی‌ که‌ سازمان‌ها دارند در کتابخانه‌ها نیز موجودند. این‌ها اساساً سازمان‌های‌ سلسله‌ مراتبی‌ هستند و بر مبنای‌ اصول‌ سلسله‌ مراتب‌ سازمان‌ها اداره‌ می‌شوند؛ کارها به‌ صورت‌ تخصصی‌ شده‌ تقسیم‌ و واگذار می‌شوند و واحدهایی‌ را شبیه‌ سازمان‌های‌ دیگر به وجود می‌آورند. کارکنان‌ ستادی‌ در کنار کارکنان‌ صفی‌ وجود دارند، هماهنگی‌ هدفمند است‌ و دارای‌ مکانیزم‌های‌ هماهنگی‌ خاص‌ خود می‌باشند (مارتین^[۶۰]‌، ۱۹۹۶، ص‌ ۱۱) .

هدفمند بودن: هنگامی که به تاریخچه و ویژگی_­های هر سازمانی دقت شود، دیده می شود که علت تشکیل آن سازمان با اهداف آن هماهنگی دارد. یعنی وجود سازمان مساوی با اهداف آن است. ‌در مورد کتابخانه نیز این امر صدق می۱_­۸۰، ص ۴۵). هدف از ایجاد کتابخانه_­ها،‌ گردآوری،‌ سازماندهی و اشاعه دانش بر بوده است (حسن زاده و نجفقلی نژاد، ۱۳۸۷، ص ۱۹).

ساختار سازمانی: هر سازمانی دارای نمودار سازمانی، و جایگاه ثابت برای هرفرد و شرح وظایف مربوطه دارد و از قانون استخدامی پیروی می_­کند.کتابخانه نیز مانند هر سازمان دیگری ساختاری دارد و هر فرد اعم از رئیس، معاون، کارکنان اداری، خدماتی و کتابداران جایگاه ویژه مخصوص به خود را دارند. هر فرد در سازمان کتابخانه دارای شرح وظایفی است که نسبت به آن وظایف مسئول بوده و باید آن ها را اجرا کند. از نظر حقوقی نیز کتابخانه پیرو قوانین حقوقی حاکم بر سازمان‌های کشوری است.

۳۲

قانونمند بودن: در هر سازمان اگر فردی جایگاهی دارد توسط قانون به او واگذار شده و تنها قانون است که می‌تواند جایگاه اورا سلب کند. تکالیف هر فرد را قانون تعیین می_­کند و سلیقه و نظر شخص خارج از چهارچوب قانون سازمان جایی ندارد. در کتابخانه نیز جایگاه رئیس، خدمتگذاران و مراجعه کنندگان را قانون تعیین نموده است. طبق قانون همه اقشار جامعه در سنین مختلف حق استفاده از کلیه امکانات موجود در کتابخانه را دارند، عضویت در کتابخانه نیز بر اساس قانون تعیین شده انجام می_­شود،‌ و کسی حق ندارد فردی را بدون جهت از عضویت محروم کند.

ارتباطات سازمانی: در سازمان_­­ها ارتباطات سازمانی بین کارکنان نیز برقرا است. در کتابخانه نیز ارتباطات رسمی و غیر_­رسمی بین کارکنان و مراجعه کنندگان وجود دارد_­. ارتباط رسمی بین کارکنان و مراجعه کنندگان هنگامی است که کتابدار با مراجعه کننده برخورد رسمی مطابق با اصول و ضوابط حاکم انجام می_­دهد. در حالی که ارتباطات غیر_­رسمی هنگامی است که کتابداری به دلیل اطمینان و شناختی که نسبت به مراجعه کننده دارد برخوردی غیر رسمی (در جهت پیاده شدن اهداف کتابخانه ) با او دارد (براتی علویچه،۱۳۸۰،ص ۴۹-۴۵).

سنجش و ارزیابی: با گسترش و افزایش پیچیدگی اهداف، فرآیندها و ساختار سازمانی، سازمان_­هایی می_­توانند به بقای خود ادامه دهند که پاسخگوی خواسته_­های مشتریان و ذی_­نفعان باشند. در هر سازمان مدیران به دنبال راه حل_­هایی برا ی بهبود عملکرد سازمان هستند و سعی می_­کنند از طریق سیستم های اندازه_­گیری عملکرد بر فعالیت_­های سازمانی نظارت داشته باشند. ‌بنابرین‏ کتابخانه_­ها نیز مانند سایر سازمان_­ها باید نشان دهند که منابع در ‌اختیار را به بهترین وجه استفاده کنند و از کیفیت بالایی در ارائه خدمات برخوردار باشند و به واسطه داشتن نقش محوری در فرایند توسعه پایدار باید در جهت بهبود مستمر و مدام خدمات خود گام بردارند این مسیر طی نمی_­شود مگر با ارزیابی خدمات با ابزارهای مناسب و سنجش عملکرد (حسن زاده و نجفقلی نژاد، ۱۳۸۷، ص ۲۸-۲۷).

۳۳

• • 1. کتابخانه‌های دانشگاهی

طبق تعریف دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی: به یک کتابخانه یا شماری کتابخانه که برای جوابگویی به نیازهای دانشجویان و استادان، توسط یک دانشگاه تأسیس، نگهداری، و اداره می‌شود کتابخانه دانشگاهی گفته می‌شود. شکل_­گیری کتابخانه_­های دانشگاهی به مفهوم امروزی در اروپا حدود سال ۱۸۵۵ و در امریکا به سال ۱۸۵۰ می‌رسد. اولین دانشگاه به مفهوم امروزی آن در ایران در سال ۱۳۱۳ با عنوان دانشگاه تهران تأسيس شد. با تأسيس دانشگاه تهران و شکل گیری دانشکده های مختلف آن پایه_­های کتابخانه_­های دانشگاهی نیز پی_­ریزی شد. اهداف این کتابخانه_­ها دقیقا منطبق با اهداف سازمان مادر آن یعنی دانشگاه است. با به کار_­گیری فناوری‌های جدید، بویژه استفاده از رایانه و شبکه_­های اطلاع رسانی، کتابخانه_­های دانشگاهی در حال تحول و تبدیل به مراکز اطلاع رسانی در سطح دانشگاه ها هستند (مزینانی، ۱۳۸۶، ص۱۸۹ـ۱۸۶).

فلسفه وجودی این نوع کتابخانه در دانشگاه_­ها، ‌دانشکده_­ها، مؤسسات آموزش عالی و دانشسراها کمک به استادان، مدرسان و دانشجویان برای پیشبرد کار تحقیق و تدریس است . کتابخانه_­های دانشگاهی همیشه به یک صورت نیستند بلکه ممکن است شامل کتابخانه_­های متعدد، به صورت کتابخانه مرکزی، کتابخانه_­های دانشکده ای و حتی بخش‌ها و رشته‌های گوناگون باشند ( علوی، ۱۳۸۷،ص ۱۹).