۲-۳- هیدروکلوئیدها
هیدروکلوئیدها به عنوان پلیمرهای محلول در آبی تعریف می‎شوند که توانایی ایجاد ویسکوزیته یا سیستم‌های آبی ژل‌شونده را دارند. هیدروکلوئیدها به ‎عنوان افزودنی‎های چند منظوره در فرآوری مواد غذایی و به ‎منظور بهبود خواص کاربردی مانند ویسکوزیته، ظرفیت جذب آب و پایداری امولسیون‎ها مورد توجه‎ هستند (سنگتونگ و تونگکاو، ۲۰۰۹؛ براوین و همکاران، ۲۰۰۶). برخی از هیدروکلوئیدها و اساساً پلی ساکاریدهای بلند زنجیره می‎توانند جذب روغن را طی سرخ کردن کاهش دهند. این اثر مربوط به توانایی آن‌ها در اتصال به آب است، چرا که رابطه قوی بین حذف آب و جذب روغن وجود دارد (دوگان و همکاران، ۲۰۰۵). از جمله این هیدروکلوئیدها می‎توان به مشتقات سلولز مانند هیدروکسی متیل سلولز و متیل سلولز اشاره کرد (آلبرت و میتل، ۲۰۰۲؛ سورگی، ۱۳۸۸).
در زمینه محصولات گوشتی فرآوری شده ، ممکن است لازم باشد که پروتئین ها رطوبت بیشتری نسبت به ظرفیت حفظ رطوبت ذاتی خود داشته باشند. بهینه سازی در استفاده مناسب از مواد اولیه ، مانند نمک و فسفات ، و همچنین شرایط فرایند ، سبب افزایش توانایی پروتئین در حفظ رطوبت می گردد. برخی از اجزا در محیط با آب بیشتری نسبت به آن چیزی به راحتی می تواند مدیریت کند ، قرار گیرد این آب اضافی در طول فرایند حرارتی و ذخیره سازی پس داده می شوند. استفاده بهینه از این اجزا می تواند بهترین عملکرد کلی را با بهترین هزینه فرآهم کند. اگر خواص هیدرودینامیکی این اجزا شناسایی شود، درک بهتری از این مواد بدست خواهد آمد (لی ، ۲۰۰۲). نشاسته و برخی از صمغ ها هنگامی که به گوشت اضافه می شوند به شدت فعال هستند ، که این فعالیت به طور مشهودی در زمان فرایند حرارتی قابل مشاهده می باشد. اگر چه پروتئین گوشت دارای عملکرد بسیار مفید است ، اما زمان این رسیده است که در محصولات گوشتی از اجزا عملکردی دیگر نیز بهره مند شوند. این اجزا افزودنی خواص عملکردی پروتئین را افزایش نمی دهد، اما برای کمک به حفظ رطوبت و تغییر بافت با پروتئین همکاری می کند (تارت ،۲۰۰۹).

در سالهای اخیر میزان مصرف هیدروکلوئیدها به شدت افزایش یافته است. هیدروکلوئیدها در غلظت های بسیار کم گاهی کمتر از یک درصد بر ویژگی های بافتی و ارگانولپتیک محصولات اثرات زیادی دارند. بازار جهانی هیدروکلوئید ها در حدود ۴/۴ میلیارد دلار با حجم تولید ۲۶۰ هزار تن است و رشد آنها در حدود ۳-۲ درصد است. انتخاب هیدروکلوئید بستگی به عواملی از قبیل ویژگی های آنها، قیمت و نحوه توزیع دارد (نصیرپور،۱۳۹۱). درصنعت گوشت علاقه بسیاری برای بکار بردن صمغ های پلی ساکاریدی (کاراگینان و آلژینات ) در فرمولاسیون گوشت به منظور کاهش هزینه و محتوای چربی در محصولات گوشتی بدون چربی با بهبود ظرفیت نگهداری آب وجود دارد.تاثیر کاراگینان روی ویژگی های عملکردی محصولات گوشتی ماکیان موضوع تعداد زیادی از تحقیقات بوده است (وربکن و همکاران،۲۰۰۵).
۲-۳-۱- آلژینات
تعریف
آلژینات اولین بار توسط استانفورد در سال ۱۳۸۱ کشف شد. آلژیناتها گروهی از پلی ساکاریدهای طبیعی هستند که از جلبک های قهوه ا استخراج می شوند (متفاوت از آگار و کاراگینان هستند که از جلبک قرمز استخراج می شوند). در ارپا گونه های لامیناریا و اسکوفیلام گره دار برای تولید به کار می روند در حالی که در ژاپن الکونیا کاوا درو می شود و افریقای جنوبی الکونیای ماکسیمال در فضاهای دیواره سلول (مکان طبیعی) و میان سلولی آلژینات به عنوان مخلوطی از کلسیم/ سدیم/ نمک پتاسیم از اسید آلژینک یافت می شود. مولکول های آلژنیک انعطاف پذیری و قدرت لازم برای رشد جلبک در دریا را تولید می کنند صمغ آن به عنوان آلژینات سدیم فروخته می شود که در آب حل و به عنوان غلیظ کننده مولد ژل در حضور کلسیم و دیگر یونهای فلزی چند کاره به کار می رود (تارت ،۲۰۰۹).
ساختار
اسید آلژنیک یک پلیمر خطی است که ترکیبی از اسید مانورونیک (M)D و اسید گولورونیک (G)L بوجود آمده است (ویستر و کربی، ۱۹۵۹). نواحی که می توانند شامل یک یا بیشتر با مونومرها در ترتیب جایگزینی باشند(شکل۲-۱).

شکل ۱-۱- واحدهای منومر آلژینات (ویستر و کربی، ۱۹۵۹).
کاربردها
کاربردهای چندی از آلژینات در مواد غذایی تحقیق شده است (ایمسون وهمکارن، ۱۹۸۴). که شامل نرم کردن بافت میوه، تهیه ژل های مخصوص، کاربرد آن در اکستروژن پروتئین، افزایش قابلیت نگهداری سیب زمینی های انبار شده، تثبیت آنزیم های موز، در پاتی های گوشت ماهی چرخ شده، استفاده در صنایع گوشتی و موارد دیگر هستند. پخت محصول، pH، قدرت اتصال شیمیایی و خصوصیات بافتی رول های گوشت گاو در ساختار آلژینات نیز در حال مطالعه هستند (شندی و همکاران، ۱۹۹۳). پختن محصولات آلژین-کلسیم با صمغ گلان بهتر صورت می گیرد صمغ های دیگر مانند گزانتان، گوار، پکتین، کربوکسی متیل سلولز (CMC) نگهداری آب را بهتر می کنند اما تاثیرات زیان آوری بر بافت محصول دارند. مطالعه دیگر بهترین استفاده از مواد افزودنی مانند آلژین، کربنات کلسیم، اسید لاکتیک کپسول شده، اسید لاکتیک خشک، لاکتات کلسیم، روغن پالم و گوشت گاو را تحت بررسی قرار می دهد که چگونه بر محصولات گوشتی چه از نظر اقتصادی و چه از نظر کاربردی تاثیر می گذارند (انسور و همکاران، ۱۹۹۰). در آینده انتظار می رود که استفاده از آلژینات افزایش پیدا کند.
کاربرد آلژینات در صنعت گوشت
سدیم آلژینات (یک جزء ترکیبی معمول در صنعت مواد غذایی) هیدروکلوئیدی است که در حضور یون های چند تایی شکل می گیرد و ژل پایدار در مقابل حرارت را تولید می کند. این فرایند مزایایی از جمله لازم نبودن اضافه کردن نمک و فسفات برای استخراج پروتئین را در پی دارد و به دلیل مقاوم به حرارت بودن این ژل تشکیل شده ، یکپارچگی ساختار محصول در برابر درجه حرارت پخت و پز عادی برای محصولات گوشتی حفظ می گردد (کلارک و همکاران،۱۹۸۸ ؛ مینز و همکاران،۱۹۸۷ ؛ مینز و همکاران ،۱۹۸۶).
کومار و همکاران (۲۰۰۷) به ارزیابی اثر آلژینات سدیم به عنوان جایگزین چربی بروی خصوصیات فیزیکوشیمیایی و ماندگاری پاتی های گوشت خوک نگهداری شده در دمای ۴ درجه سانتی گراد پرداختند. افزایش محتوای رطوبت و بازده پخت و پذیرش بیشتر طعم و مزه با افزایش میزان آلژینات سدیم مشاهده شد. در نمونه های حاوی آلژینات سدیم نسبت به نمونه شاهد مقدار ۷۸/۴۹ و ۲۳/۴۳ درصد از چربی و کلسترول کاهش یافت.
چیدانا و همکاران (۲۰۰۷) اثر آلژینات سدیم بروی خصوصیات کیفی پاتی های گوشت در طوی نگهداری در دمای ۴ درجه سانتی گراد به مدت دو ماه بررسی کردند. نمونه های حاوی آلژینات به طور معنی داری میزان تیوباربیوتیک اسید، کشت میکروبی کلی و کشت کپک و مخمر کاهش یافته بود. میزان ۲ درصد آلژینات توانسته بود باعث بهبود معنی داری در خصوصیات ظاهری، بافتی و رنگ نمونه ها شود.
بری (۱۹۹۷) به بررسی اثر سدیم آلژینات در ترکیب با آرد تاپیوکا اصلاح شده بروی خصوصیات کیفی پاتی های گوشت گاو گریل شده در دمای ۶۸ تا ۷۴ درجه سانتی گراد پرداخت. نمونه هایی که مخلوط آلژینات و تاپیوکا دارند به طور معنی داری باعث بهبود تردی، آبداری بافت، بازده پخت، کاهش چربی و پذیرش کلی شدند.
الباکی و همکاران (۱۹۸۲) خصوصیات سوسیس بوفالو آماده شده با آلژینات سدیم در طی دوره نگهداری در دمای ۴ درجه سانتی گراد بررسی شد. نتایج نشان داد که افزودن ۳ درصد آلژینات به طور معنی داری باعث افزایش ظرفیت نگهداری آب، بازده پخت و پلاستیسته بافت شد. در تمام نمونه ها ظرفیت نگهداری آب و پایداری امولسیون کاهش پیدا کرد به جز نمونه های حاوی ۳ درصد آلژینات که ثابت باقی ماند.
۲-۳-۲-کاراگینان
تعریف
کاراگینان از خانواده پلی ساکارید های بدست آمده از جلبک های دریایی شامل کاراگینان فورسلاران^[۲۸] و آگار است. ). جلبک های دریایی قرمز شامل یک خانواده صمغی می شوند که شامل آگار، فورسلاران و سه نوع از کاراگینان می شود. این پلی مرها دارای یک ساختار گالاکتوزی بوده ولی نسبت و جایگاه گروه های استرسولفات در آنها متفاوت است. کاراگینان های مختلف دارای ویژگی های رئولوژیکی متفاوتی از یک ترکیب ویسکوز تا ژل و از نظر بافتی از بافتهای نرم و الاستیک تا سفت و شکننده هستند. از لحاظ ساختاری یک پلی ساکارید با وزن مولکول بالا و ساختار خطی است و دارای واحد های تکرار شونده گالاکتوز و ۶ و۳-آنهیدروگالاکتوز است که هر دو ممکن است سولفاته و یا غیر سولفاته باشند (مالر و ریس، ۱۹۶۸ ).
ساختمان
کاراگینان ها پلی ساکاریدهای خط هستند که متشکل از تعداد متناوبی (۳-۱)α و (۴-۱)β واحدهای گالاکتوز اتصال یافنه هستند. واحد تکراری اساسی کارابیوز است که یک دی ساکارید می باشد و واحدهای باقیمانده (۴-۱) معمولا همیشه مانند ۶ و ۳- انهیدرو نشان داده می شوند. این واحد تکراری در شکل (۲-۲) نشان داده شده است(مالر و ریس، ۱۹۶۸ ).

شکل ۲-۲- واحد تکراری اصلی کاراگینان (مالر و ریس، ۱۹۶۸)
کاراگینان ها به میزان زیادی سولفاته می شوند. واحدهای ۳-۱-D گالاکتوز روی ۲ و ۴ سولفات قرار می گیرند یا گهگاهی دارای سولفات نیستند. درصورتیکه واحدهای ۴-۱ روی موقعیت ۲-سولفات، ۶-سولفات، ۶و۲سولفات، ۶-۴ انیدرید ۲ سولفات اتفاق می افتد (مالر و ریس، ۱۹۶۸ ).
کاپاکاراگینان بوسیله کلرید پتاسیم رسوب می کند در حالیکه قسمتی از بخش کاپا در محلول باقی می ماند. در این بخش ها نیمی از واحدهای قند که در کاپاکاراگینان بودند عبارتند از: ۳ و ۶ آنهیدرو-D گالاکتوز در صورتکه لانداکاراگینان شامل مقدار کمی یا اصلا شامل نمی شود. کاراگینان ها شامل تعداد کمی از پلی ساکاریدها می شود (مالر و ریس، ۱۹۶۸ ).
منابع
کاراگینان ها از گیاهان دیپلوئید و هاپلوئید استخراج می شود. منابع اولیه بذر دریایی قرمز کاراگینان Chondrus Crispus هستند و جلبک دریایی کوچک آب سرد تولید انواع کاپا و لاندا می نماید. گونه های Eucheuma آب گرم تولید کاپا و یوتا می نماید. جلبکهای دریایی آب سرد سالی یک بار برداشت می شوند، در حالیکه جلبک های دریایی آب گرم در یک سیکل سه ماهه رشد می کنند. کاراگینان هایی که تولید algae می کنند در فیلیپین، اندونزیا، کانادا، امریکا، فرانسه، کره، اسپانیا، مکزیک و برزیل رشد می کنند(بتر و همکاران، ۱۹۹۲).
جنبه های قانونگذاری
کاراگینان در امریکا دارای مرتبه GRAS و به عنوان یک ماده افزودنی توسط سازمان غذا و دارو تایید شده است. در اروپا کاراگینان بخاطر ایمنی و مفید بودنش تایید شده است. در ژاپن با توجه به اینکه کاراگینان یک محصول طبیعی است به عنوان ماده افزودنی شناخته نشده است و درقانونگذاری مواد افزودنی این کشور منظور نشده است. تکنولوژیست ها در سال ۱۹۸۴ از سراسر دنیا گرد هم آمده و تاکید کردند که کاراگینان ها می توانند در غذاها استفاده شوند و دیگر این که ضرورتی ندارد میزان قابل قبول کاراگینان ورودی بدن مشخص شود(بتر و همکاران، ۱۹۹۲).
کاربرد کاراگینان در صنعت گوشت
مهم ترین انواع کاراگینان شامل لامبدا ، آیوتا و کاپا بوده که با روش های استخراج قابل جدا شدن هستند. ویژگی های فیزیکی گونه های مختلف کاراگینان کاملا با یکدیگر متفاوت بوده برای مثال کاپا کاراگینان ایجاد یک ژل سفت در حضور یونهای پتاسیم می نماید در حالیکه آیوتا و لامبدا به میزان ناچیزی تحت تاثیر قرار می گیرند. کاپا کاراگینان به تنهایی بیشترین عملکرد پخت و پز و سفتی بافت را نشان می دهد.انتخاب نوع کاراگینان به ویژگی محصول نهایی مورد نظر بستگی دارد. کاپا کاراگینان در صنعت گوشت بسیار پر کاربرد است. آنها عملکرد پخت و پز را بهبود داده، سبب کاهش آب انداختن ( سینرزیس ) ، و در برخی موارد بافت محکمتری ایجاد می کند. آیوتا کاراگینان بازده پخت را افزایش می دهد، سینرزیس را کاهش داده ، و یک بافت با الاستیسیته بالاتری تولید می کند. (نصیرپور، ۱۳۹۱). کاراگینان ویژگی هایی از جمله حفظ آب ، قوام، ورقه شدن ، و بافت محصولات مرغی که میزان بالایی آب نمک به آنها افزوده شده است را بهبود بخشید (باتر و همکاران،b1992؛ ترادسو،۱۹۸۵). کاراگینان کاربرد بسیار وسیعی در گوشت های کم چربی پیدا کرده است . کاراگینان با نتیجه بسیار خوب در پاتی های گوشت چرخ کرده به عنوان یک توسعه دهنده و پرکننده ناشی از تواناییشان در حفظ رطوبت استفاده شده است ( مالیکا و همکاران ،۲۰۰۹).کاراگینان کاپا و یوتا در ماهی کمک به طعم و بافت مطلوب آن می کند (گوسیلی و همکاران، ۱۹۸۰؛ گلیکسمن، ۱۹۸۳).
مودی و همکاران (۲۰۱۲) اثر کاراگینان و آرد جو را بر خصوصیات کیفی کوفته گوشتی (یک غذای سنتی هندی) به منظور کاهش میزان چربی و افزایش فیبر محصول بررسی کردند. در تمام نمونه ها افزایش معنی داری در میزان رطوبت، بازده پخت و کاهش چربی مشاهده شد.
باربوت (۲۰۱۰) نشان داد که اضافه کردن کاراگینان ظرفیت نگهداری آب را افزایش داد و باعث تغییر قابل توجهی در بافت و ساختار مولکولی سوسیس گیاهی شد. اضافه کردن غلظت بالای کاراگینان ،سوسیس بسیار چسبناک و سختی را ارائه داد، در حالی که غلظت پایین آن قابلیت ارتجاعی (الاستیسیته) کمتری را داشت. کاراگینان در ترکیب با پودر آب پنیر رفتار سینرژیس متفاوتی روی ویژگی های بافتی نشان داد.
سیرچ و همکاران (۲۰۰۹) نتیجه گرفتند که بکارگیری کاراگینان در سوسیس فرانکفورتر افت وزن طی انبار داری و پخت را کاهش داد و ویژگی های حسی و بافتی را بهبود بخشید.
راسونی و همکاران (۲۰۰۳) اثر سدیم سیترات، کربوکسی میتل سلولز و کاراگینان بروی خصوصیات کیفی سوسیس و کالباس کم چرب وکم نمک بررسی کردند. در نمونه های حاوی کاراگینان، پذیرش کلی بیشتری نسبت به سایر نمونه مشاهده شد.
تروی و همکاران (۱۹۹۹) کیفیت فیزیکوشیمیایی و حسی برگرهای گوشت گاو کم چرب حاوی جایگزین چربی آرد تاپیوکا، کاراگینان، فیبرجو، پکتین، وی پروتئین و مخلوط کاراگینان و لوبیای لوکاست بررسی کردند. نتایج نشان داد که بیشتر مخلوط ها به طور معنی داری بازده پخت، ظرفیت نگهداری آب، پذیرش کلی و بافت را افزایش دادند که این موارد در نمونه های حاوی تاپیوکا، وی پروتئین، کاراگینان نسبت به سایر نمونه ها بیشتر مشاهده شد.
زیونگ و همکاران (۱۹۹۹) در یافتند که لامبدا کاراگینان در مقایسه با کاپا و آیوتا بیشترین عملکرد در سوسیس گوشت گاو دارا بود.
ین و کیتون (۱۹۹۸) به بررسی اثر کاراگینان و آلژینات بر خصوصیات فیزیکوشیمیایی و بافتی پاتی های گوشت گاو کم چرب پرداختند. پاتی های حاوی مخلوط آلژینات و کاراگینان دارای بیشترین بازده پخت و محتوی رطوبت بودند. بهبود بافت در نمونه های آلژینات بیشتر از نمونه ها حاوی کاراگینان مشاهده شد.
دیفریتاز و همکاران (۱۹۹۷) در مطالعه خود تاثیر افزودن کاراگینان بر روی پروتئین های محلول در نمک گوشت پرداختند. نتایج نشان داد که کاراگینان باعث افزایش ظرفیت نگهداری امولسیون گوشت می شود و این عمل را از طریق نگهداری آب در فضای درون شبکه ژل پروتئین انجام می دهد.
بری و بیگنر (۱۹۹۶) از یوتاکاراگینان و آرد کنجاک برای تولید ناگت خوک کم چرب استفاده کردند. این تیمارها بازده پخت و خصوصیات بافتی بخصوص پارامتر تردی را بطور معنی داری بهبود دادند.
۲-۴- روش تولید برگر سبزیجات
سویا برگر از جمله فرآورده های بدون گوشت متعلق به طبقه بندی مواد غذایی و جزء رده ی برگر سبزیجات و محصولی با میزان چربی اشباع و کلسترول پایین است، که در آن از سویا به عنوان ماده اصلی استفاده می شود و سایر مواد که به صورت اختیاری استفاده می شوند شامل: پنیر،مواد کربوهیدراتی، روغن گیاهی، آب و ادویه و سبزی های مختلف وافزودنی های معطر و مجاز می باشد و سپس بوسیله دستگاه مکانیکی مخلوط و به شکل گرد یا دایرهای شکل بسته بندی و منجمد می گردد (استاندارد ملی ایران، ۹۷۱۵).
در تهیه برگرهای گیاهی لازم است ابتدا همه اجزای فرمولاسیون توزین شوند. سپس بصورت ملایم با هم مخلوط می شوند. بری اینکار می توان از هم زن های با دور پائین مشابه خمیرگیرهای نانوایی استفاده کرد. نکته مهم آن است که در فرایند تولید برگرها از کاتر استفاده نمی شود و لذا محصول نهایی نیز حالت امولسیونی ندارد. خمیر اختلاط یافته و آماده شده در نهایت به شکل دایره ای قالب زنی شده و روی تسمه ای قرار می گیرد و از میان یک فریزر دورانی یا تونلی عبور می کند. در این حالت به منظور انجماد سریع در معرض در اکسیدکربن یا ازت قرار می گیرد. انجماد سریع مزایایی از جمله آسیب کمتر کریستال های کوچک یخ نسبت به کریستال های بزرگ به فیبر ماهیچه را دارد. فراورده هایی که به طور سریع منجمد می شوند به سرعت نیز یخ زدایی می گردند و همان طور که کریستال های کوچک یخ تبدیل به قطرات کوچک آب می شود، توسط پروتئین ها جذب شده و منجر به کاهش افت طی فرایند حرارتی (مثل سرخ و گریل کردن) می گردد. برگرهای منجمد در خلاء بسته بندی و توسط کاغذ مومی از یکدیگر جدا می شوند. اگر فراورده به صورت غیر بسته بندی به مدت طولانی در شرایط انجماد قرار گیرد سوختگی انجمادی اتفاق می افتد و منجر به افت پخت طی فرایند حرارتی می شود (اکسون، ۲۰۰۸).
به دلیل اینکه برگرها به حالت منجمد، گریل یا سرخ می گردند، بنابراین فرایند حرارتی مسئول یخ زدایی سریع و پخت می باشد. آلودگی های میکروبی طی این مرحله از بین می روند. اما طی گریل در دمای بالا و زمان طولانی آمین های سرطان زا نیز تشکیل می شوند. زمان کوتاه و دمای بالا برای تیمار حرارتی فراورده مناسب تر می باشد. در طی پخت افزایش دما تا ۸۰ درجه سانتی گراد خطر جدی در مورد تشکیل آمین یا پخت بیش از حد فراورده ندارد (قیدوروس و همکاران، ۲۰۱۰). علاوه وجود کریستال های کوچک یخ در فراورده های که به سرعت منجمد شده اند در تلفیق با ذرات چرخ شده و نرم چربی مسئول انتقال سریع حرارت طی سرخ کردن یا گریل شدن می باشد.
فرایند تولید برگر سبزیجات به صورت شماتیک در شکل (۲-۳) آورده شده است.

شکل ۲-۳- فرایند تولید برگر سبزیجات (ارسین و همکاران، ۲۰۱۲)

۱۰۰۰۰۰۰

۴

رودخانه های آلوده

۱۰۰۰۰-۲۰۰۰۰

جدول۷-۱: میزان آلودگی انواع منابع آبی
۱-۳۲- باکتری های موجود در آب

• باکتری‏های غلاف دار : این گونه غالباً در آبهای آلوده و واحدهای تصفیه آب و فاضلاب یافت می شوند. شامل سه جنس اسفاروتیلوس ناتاس، کرنوتریکس، لپتوتریکس.

• باکتری‏های پایه دار: این باکتریها در آب‏های غنی از آهن وجود دارند و همچنین درسیستم توزیع‏آب‏یافت می شوند.

• باکتری های جوانه زن: به طور وسیعی در خاک و محیط‏های آب وجود ‏دارند.شامل ‏بدلوویبرو،‏ اکتینومیست‏ها، استرپتومیس و میکرونوسپور( مظفری، شهلاو اوردوخانیان،۱۳۸۷).

۱-۳۳- بیماری هایی که در طیور به آب مرتبطند
در بیماری آریزونوز در سالن مرغداری از راه آب و دان آلوده انتقال افقی به راحتی رخ خواهد داد احتمالاً طیور و خزندگان مخزن اصلی عفونت را تشکیل می دهند. در بیماری هموفیلوس پاراگالینارم منشأ اصلی بیماری پرندگان مبتلا با تظاهرات بالینی و پرندگان حامل بخصوص در گله‏های پولت هستند.تنها وجود تعداد کمی باکتری زنده بیماری زا برای بروز آلودگی کافی است و بیماری به واسطه آلودگی آب آشامیدنی با ترشحات بینی پرندگان در فواصل کوتاه از راه هوا انتقال می یابد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

در بیماری کمپیلوباکتر ،کمپیلو باکترها به خوبی درآب خنک زنده می مانند و انتشار وسیع آلودگی در انسان از طریق مصرف آب آلوده گزارش شده است ، که افزودن کلر به آب آشامیدنی از انتشار کمپیلوباکترژژونی در گله‏ها می‏کاهد. به هر حال حتی اگر آب آشامیدنی دارای کلر باشد باید اطمینان حاصل شود که مخازن اصلی و آبخوری‏ها تمیز نگه داشته شوند چرا که مواد آلی به سرعت کلر را غیر فعال خواهند کرد.
در بیماری آنتریت ویروسی اردک ظاهراً در اردک‏هایی که برای شنا کردن به آب دسترسی دارند میزان بروز بیماری بیشتر است .این بیماری به سرعت بین پرندگان منتشر می شودو به طور مستقیم از پرنده ای به پرنده دیگر، یا غیر مستقیم از راه محیط آلوده بین پرندگان انتقال می یابد (جوردن و پاتیسون،۱۳۷۷).
۱-۳۴-باکتری‏اشریشیاکلی‏(بیماری‏کلی‏باسیلوز)از مهم‏ترین پاتوژن‏های خانواده انتروباکتریاسه‏ها می‏باشد که انتشار وسیعی داشته و در روده انسان و حیوانات خون گرم و خون سرد در سراسردنیا یافت می شود. اعضای جنس اشرشیا، گرم منفی، میله‏ایشکل و تاژک دار به طول ۲ تا ۳ میکرون و عرض ۰٫۶ میکرون میباشند روی محیط آگار ساده یا خون دار به شکل پرگنه‏‏های محدب ،مدور ، نرم و خاکستری رنگ رشد می کند به جز اینوزیتول قندهای گلوکز، مانیتول‏ولاکتوز را تخمیر می کنند و هم چنین ژلاتین را ذوب نکرده، در محیط کلیگر تولید S₂H می کنند.
آزمایش Eijkam روش مفیدی را برای شناسایی فراهم می‏کند و ارگانیسمی که در دمای ۴۴ درجه سانتی گراد در آبگوشت مکانکی محتوی صفرا و لاکتوز تولید باز می کند‏ مقدمتاً به عنوان باکتری ‏اشریشیاکلی‏ قلمداد می‏گردد (بزرگمهری وهمکاران،۱۳۷۷).

شکل ۴-۱ : ساختار باکتری اشریشیاکلی
۱-۳۵- آنتی ژن های اشریشیاکلی
۱-۳۵-۱ آنتی ژن o یا سماتیک
یک کمپلکس پلی ساکاریدی- فسفولیپیدی می باشد و زمانی آزاد می‏شود که سلول دستخوش تجزیه می‏شود. آنتی ژن o بخش آنتی ژنتیکی LPS می‏باشد و لیپیدA نیز بخش توکسین مولکول را تشکیل می‏دهد. آگلوتینه کردن آنتی ژن o در تیترهای بالا (به طور معمول بالای ۱:۲۵۶۰ )در ۵۰ درجه سانتی گراد به مدت ۲۴ ساعت اتفاق می افتد.
این آنتی ژن در پیکره باکتری قرار دارد و مقدار آن در غشاء باکتری بیشتر است ، این آنتی ژن به حرارت مقاوم بوده و حتی در حرارت ۱۰۰تا۱۲۱درجه سانتی گراد کاملاً مقاومت می نمایند. (۲۰۰۸ Barnes et al )
این ترکیب پیچیده آنتی ژن توکسین داخلی باکتری یا آندوتوکسین نامیده می شود.آنتی ژنo در سویه‏های با پرگنه صاف وجود دارد .با توجه به این که این ترکیب لیپوپلی‏ساکاریدی در تمام سویه‏ها چه بیماری زا و چه غیر بیماریزا یافت می شود لذا تمایز سویه های بیماریزا از غیر بیماری زا را با مشکل مواجه می سازد. ولی آن چه که تا‏کنون محرز شده این است که سویه‏های اشریشیاکلی که در انسان و حیوانات بیماری‏زا بوده‏اند، عموماً دارای ویژگی سرولوژی مشخص و معین می باشند، به طوری که تعدادی از اشریشیاکلی‏های جدا شده از موارد کلی باسیلوز کشنده و حاد گوساله‏ها با سروتیپ مشخص و معین شامل:
سروتیپ های۱۵O_86O_114O_78O
و یا سروتیپ های آنترو توکسی ژنیک اشریشیاکلی شامل :
سروتیپ های ۱۵O_55O_26O_86 _ O101O میباشد تاکنون تعداد ۵۸ آنتی ژن O(157O_1O)یافت شده است (۱۹۶۵، Clive and Gay).
۱-۳۵-۲- آنتی ژن Hیا تاژک
جداسازی این آنتی ژن بایستی تحت شرایطی باشد که امکان حرکت باکتری را افزایش دهد آنتی ژن‏های H پرو تئین‏های هستند که در انواع مختلف تاژک‏ها یافت شده اند حرارت ۱۰۰درجه سانتی گراد آنها را نابود می‏کند .تست آگلو تیناسیون داخل لوله در۵۰ درجه سانتی گراد در مدت ۲ ساعت قرائت می شود‏(۲۰۰۸ ،Barnes et al ).
این آنتی ژن شامل ترکیبات موجود در تاژک باکتری بوده و مقدار آن در اشریشیا‏های متحرک بیشتر است. این آنتی ژن نسبت به حرارت حساس است و در دمای ۱۰۰درجه سانتی گراد غیرفعال می گردد و تاکنون تعداد ۵۲ نوع از این آنتی ژن شناسایی شده است (مهر صفت،۱۳۶۳).
۱-۳۵-۳- آنتی ژن K یا کپسولی
روی سطح سلول قرار دارند و در۱۰۰ درجه سانتی گراد به مدت ۱ ساعت محو می‏شوند برخی سویه‏ها نیاز به حرارت ۱۲۱درجه سانتی گراد به مدت ۵/۲ ساعت دارند. تیترهای آگلوتیناسیون داخل لوله به وسیله مخلوط آنتی ژن – آنتی بادی در ۳۷ درجه به مدت ۲ ساعت و در مدت یک شب در ۴ درجه سانتی گراد تعیین می‏شوند تیترها بین ۱:۴۰۰ تا۱:۱۰۰ میباشند ( ۲۰۰۸‚ al et Barnes).
آنتی ژن کپسولی اشریشیاکلی از نظر خواص سرولوژی شامل یک دسته از آنتی ژن هایی است که در آن می‏‏توان سه نوع مختلف را تشخیص داد. این سه نوع عبارتنداز آنتی ژن هایA،BوL که بر حسب ویژگی‏های فیزیکی از یکدیگر متمایز می گردند. تمام آنتی ژن های کپسولی شناخته شده اشریشیاکلی به صورت پوشش غلاف یا کپسول اطراف باکتری را فرا گرفته اند .معمولاً آنتی ژن کپسولی حاوی یکی از انواع آنتی ژنA،BوL به تنهایی است اما اوروسکوف(Oroskove)وهمکارانش در۱۹۶۱برای اولین بار یادآور شدند که در بعضی از سویه‏های اشریشیاکلی آنتی ژن B و L تواماً وجود دارد که ترکیبی از اسید پلیمریک می باشد (نوروزی،۱۳۸۲).
۱-۳۵-۴- آنتی ژن F یا پیلی
این آنتی ژن باعث چسبیدن باکتری به سلول ها می‏شود به دو نوع حساس به مانوز و مقاوم به مانوز تقسیم می‏شود .آنتی ژن خارها یا فیمیریه هاست. این خارها در اطراف پیکره باکتری قرار گرفته اند که تعداد آنها برحسب نوع باکتری بین۱۰۰-۲۰۰ عدد می باشند( ۲۰۰۸‚ al et Barnes).
۱-۳۵-۵- دیگرآنتی ژن های اشریشیاکلی
الف) آنتی ژنR : که در اشریشیاکلی‏هایی که پرگنه زبر و خشن تولید می کنندیافت می شود.
ب) آنتی ژن M : این آنتی ژن در اشکال موکوئیدی سویه‏های اشریشیاکلی مشاهده می شود.
ج) آنتی ژن آلفا : این آنتی ژن در سویه‏هایی که تازه از موارد بیماری جدا شده اند یافت می شود و در کشت‏های بعدی این آنتی ژن از بین می رود.این آنتی ژن در قدرت بیماریزایی باکتری تأثیری ندارد.
د)آنتی ژن بتا : از آنتی ژن های H، O، B ،A و آلفا متمایز است و تولید یک نوع آگلوتیناسیون مخصوص که بین آگلوتیناسیون OوH قرار دارد می نماید .
۱-۳۶- طبقه بندی سویه های اشریشیاکلی
در مناطق مختلف جغرافیایی فرق می کند اما در بیشتر مطالعات سروتیپ‏های معمول بیماری‏زا ۳۵O،۳۶O،۷۸O،۲O،۱O بوده اند. یک سروتایپ ویژه نیز وجود دارد بنام ۱۱۱O که باعث مرگ، سپتی سمی و پلی سروزیت در مرغ‏های تخمگذار می شود . چندین نمونه جداسازی شده از پرندگان بیمار نیز به۵ سروتایپ زیر تعلق داشتند:
(۱۳۲O،۱۱۶O،۱۱۵O،۸۱Oو۱۸O) که بطور آشکار مربوط به کلی باسیلوز نبوده اند ( ۲۰۰۸‚ al et Barnes، ۲۰۰۲Davies&yWra).
۱-۳۷- دوره نهفتگی
این زمان بین عفونت و شروع علایم کلینیکی مختلف با انواع مخصوص بیماری هایی که توسط Coli.E ایجاد می شوند، می باشد .دوره نهفتگی کوتاه و معمولا ً۱تا۳ روز می باشد.در مزرعه دیدن کلی سپتی سمی معمولاً۷-۵ روز بعد از عفونت با عامل مستعدکننده از قبیل ویروس برونشیت در مرغ ها یا ویروس آنتریت هموراژیک در بوقلمون اتفاق می افتد( ۲۰۰۸‚al et Barnes).
بیماری هایی که در اثراشریشیاکلی در طیور ایجاد میشوند شامل:
۱- آرتریت و تنوسینویت

زاویه­ی اصطکاک باقی­مانده

درجه­ خزش

فصل اول:
کلیات
۱-۱- مقدمه
با توجه به توسعه چشمگیر اقدامات سازه­ای و ساختمان‌سازی در ایجاد فرودگاه­ها، تونل­های زیرزمینی، احداث اسکله­های عظیم، بزرگراه­ها، احداث سدها و سازه­های مربوط به آن­ها، شبکه ­های عظیم آبیاری و زهکشی و …، نیاز به مصالح ساختمانی تا حد زیادی افزایش پیدا کرده است.
ازجمله مهم­ترین مصالحی که در پروژه­ های مختلف عمرانی مانند احداث کانال­های خاکی، سدهای خاکی و غیره مورد استفاده قرار می­گیرد، خاک است. خاک­های رسی^[۱] مواد طبیعی شدیداً پیچیده­ای شامل مقدار زیادی از دانه­ های رسی پراکنده با قطر کوچک­تر از ۰/۰۰۲ میلی­متر هستند که تأثیر زیادی را در فرایندهای فیزیکی، مکانیکی و شیمی-فیزیک واقع در درون این مواد دارند. خاک­های رسی تمام خواص رئولوژیکی را دارا می­باشند که خزش^[۲] خاک­های رسی یکی از متداول­ترین، آشکار­ترین و قابل‌لمس‌ترین این خواص است. به دلیل طبیعت پیچیده خاک رسی، جنبه­ های زیادی بر روی رفتار خزشی آن­ها تأثیر می‌گذارد، مانند ترکیب (مثلاً حجم دانه­ های رسی)، تاریخچه تنش، تغییرات دما، محیط بیوشیمیایی و دگرگونی‌های خاک. در مقایسه با مواد ماسه­ای، خاک­های رسی معمولاً تغییرشکل­های خرشی بالایی را از خود نشان می­ دهند. به‌عنوان‌مثال می­توان به نشست­های بلندمدت، تغییرمکان­های شیب­دار و افقی ساختمان­ها و سازه­های ژئوتکنیکی، یا لغزش آرام شیب‌های طبیعی و توده‌های خاک اشاره نمود.
ازجمله عواملی که باعث رفتار غیرخطی مصالح می­ شود، وابستگی رفتار آن­ها به زمان است که گونه نظریه­پردازی شده آن به‌صورت شناخته شده پدیده خزش یا تحکیم ثانویه^[۳] می­باشد.
خزش یا وارفتگی عبارت است از افزایش تدریجی تغییرشکل یک ماده در طول زمان که در حالت ساده تحت اثر بار ثابت قرار دارد. بسیاری از مصالح مانند فولاد، بتن، خاک، سنگ و… در رفتارشان خزش نشان می­ دهند.
بر اساس مشاهدات واقعی سازه­های قدیمی و شیب­های طبیعی، وجود خزش در خاک‌های رسی از زمان­های قدیم شناخته شده است. بااین‌حال، بررسی جدی این پدیده در اواسط قرن ۱۹ ام و به دلیل فعالیت­های ساختمان‌سازی شدید، شروع شده است. می­توانیم بگوییم که در طول قرن اخیر و به­ طور عمده در طول سال­های اخیر، تغییرشکل­های خزشی و خزش­های برشی در خاک­های رسی به یکی از مهم­ترین مسائل مکانیک خاک تبدیل شده است.
مثال­های مستند متعددی از رفتار خزشی می­توان بیان نمود که برخی از آن­ها درنهایت منجر به گسیخته شدن و تخریب سازه شده ­اند؛ مانند برج کج پیزا و فاجعه مخزن Vayount در ایتالیا.
می­توان دریافت که مطالعه رفتار خزشی خاک­ها به‌طورکلی و رفتار خزشی خاک­های رسی به‌طور خاص برای پیش ­بینی بهتر رفتار صحرایی سازه­ها و دامنه­ها خیلی مهم است. این کار همچنین برای اجتناب از مسائل تغییرشکل بلندمدت قابل‌توجه که می ­تواند منجر به شکست سازه­ها شود، ضروری است.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۱-۲- اهداف
هدف کلی این پژوهش، بررسی آزمایشگاهی رفتار خزشی خاک­ها تحت تنش برشی ثابت است. استفاده از دستگاه آزمایش تحکیم یک‌بعدی از دیرباز در تعیین تحکیم ثانویه خاک­ها مورد استفاده بوده است. واقعیت این است که اثرات خزش در خاک­ها در تنش انحرافی (خزش برشی^[۴]) از اولویت بالایی نسبت به تنش­های همسان و حالت تنش ادئومتری برخوردار است. اگر تنش انحرافی اعمال شده در حد زیادی باشد، اثرات خزش ممکن است منجر به گسیختگی خاک گردد و از سوی دیگر محدودیت­های این آزمایش ازلحاظ شرایط مرزی در تنش و تغییرشکل موجب شده است که از تجهیزات دیگری مانند دستگاه برش مستقیم^[۵] با نیروی برشی ثابت جهت تخمین خزش استفاده کنیم.
دانه­بندی خاک مورد استفاده در این تحقیق خاک رسی رد شده از الک شماره ۴۰ است. با بهره گرفتن از آزمایش­های تحکیم و برش مستقیم با نیروی برشی ثابت، نمودارهای کرنش- زمان^[۶] استخراج و بررسی­هایی در مورد تغییرات پارامترها و مؤلفه‌های تحکیمی و خزشی خاک رسی در طول تحکیم ثانویه و خزش انجام شده است؛ و نهایتاً آستانه­ گسیختگی خاک تحت تنش­های برشی ثابت، برحسب آستانه­ تنش برشی ثابت وارد بر نمونه و به‌صورت درصدی از مقاومت برشی حداکثر خاک بیان گردیده است.
۱-۳- ترتیب پایان نامه
در فصل دوم پیشینه تحقیق درباره تحکیم، برش، خزش، پارامترها و مؤلفه‌های خزشی خاک­های رسی در طول فرایند تحکیم ثانویه و خزش برشی مورد بررسی قرار می­گیرد.
فصل سوم ابتدا به بررسی مفاهیم اولیه مربوط به تغییرات حجم و عوامل مؤثر بر آن و در ادامه به بررسی روابط تنش-کرنش خاک می ­پردازد. در ادامه فرایند تحکیم و برش تشریح می­گردد. در پایان نیز مفاهیم خزش و الگوهای خزش و رفتار خزشی خاک­ها تحت برش مورد بررسی قرار می­گیرد.
در فصل چهارم نتایج آزمایش­های تجربی صورت گرفته در حوزه ­های تحکیم، برش و خزش تحلیل و بررسی شده است. نمودارهای بیان‌کننده رفتار تنش-کرنش-زمان خاک موردنظر نیز رسم شده و خصوصیات آن­ها تشریح گردیده است.
در فصل پنجم نیز نتایج پایان نامه حاضر به‌صورت اجمالی اراده گردیده است.
فصل دوم:
پیشینه­ تحقیق
۲-۱- تحکیم^[۷]
اولین پژوهش­ها درباره رفتار تنش-کرنش در طول تحکیم یک‌بعدی توسط کارل ترزاقی^[۸] انجام گرفت. او در سال ۱۹۲۳ نظریه­ خود درباره تحکیم یک‌بعدی را منتشر کرد که اساس مطالعات بعدی دراین‌باره گشت. این نظریه امروزه به‌عنوان نظریه­ کلاسیک یا نظریه­ تحکیم نشت شناخته می­ شود. نظریه­ ترزاقی برای پیش ­بینی نشست طولانی‌مدت سازه­ها توسعه یافت و بر این باور است که تغییرشکل یک لایه­ی خاک اشباع تنها با آهنگ نشت آب منفذی، تحت اعمال یک بار خارجی، تعیین می­ شود. اسکلت خاک یک جسم شکل­پذیر خطی با مشخصه­ی تغییرشکل آنی در نظر گرفته می­ شود (مسچیان^[۹]، ۱۹۹۵). نظریه­ ترزاقی بر فرضیات زیر استوار است:

• خاک به‌صورت کامل اشباع است.

• سیستم خاک – آب همگن^[۱۰] و همسان^[۱۱] (ایزوتروپ) است.

• آب غیرقابل تراکم فرض می­ شود.

• تراکم­پذیری دانه­ها نادیده گرفته می­ شود.

• رابطه­ای خطی بین تنش مؤثر قائم و نسبت تخلخل^[۱۲] وجود دارد.

• جریان آب تنها در یک راستا است.

• قانون نشت خطی دارسی^[۱۳] معتبر است.

• ضریب نفوذپذیری در طول تحکیم ثابت فرض شده است.

بر اساس این فرضیات و با بهره گرفتن از یک قیاس بین نظریه­ تحکیم و نظریه­ انتقال حرارت، ترزاقی معادله­ دیفرانسیل مبتنی بر فشار منفذی را پیشنهاد داد:
(۲-۱)
که در آن فشار آب منفذی، زمان، عمق و ضریب تحکیم است که با نفوذپذیری به‌صورت رابطه­ ۲-۲ رابطه دارد:
(۲-۲)
که در آن ضریب تراکم­پذیری حجمی بوده و به‌صورت تغییر حجم بر حجم واحد بر افزایش تنش مؤثر واحد تعریف می­ شود، یعنی:
(۳-۲)
حل معادله­ ۲-۱ برای دو شرط زهکشی دوطرفه، یعنی شرایط مرزی زیر منجر به معادله­ ۲-۴ می­­شود:

(۲-۴)
که در آن:

شهوات را ترک می­ کنند.
بین ملامت از نفس خویش و ملامت و سرزنش دیگران از آن­ها فرقی نمی­گذارند و حالشان در هر دو یکی است.
به کسب و کار رغبت دارند و دیگران را به اشتغال تشویق می­ کنند.
از شهرت، به خصوص به­واسطه پوشیدن لباس خاص، اکراه دارند و خرقه نمی­پوشند.
از ترس آشکار شدن اسرارشان با خداوند، رقص، سماع، وجد، صیحه و فریاد نمی­کنند.
نه در ظاهر اهل ریا هستند و نه در باطن اهل ادعا.
نه با کسی جز خدا انس می­گیرند و نه به کسی میدان می­ دهند که با آن­ها انس گیرد.
نه به چیزی آرامش می­یابند و نه چیزی به آن­ها آرامش می­دهد.
به عیوب دیگران بی­اعتنا و به بررسی عیوب نفس خویش مشغول­اند. مضرترین چیز برای ملامتی را کم اطلاعی از عیوب خود و رضایت از نفس خویش می­دانند.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

در ارتباط با مردم همانند خودشان رفتار میکنند که حقیقت ذات حق اقتضا می­ کند. به عبارت دیگر با خدا سَر و سِرّ دارند و با مردم خُلق و خوی نیک.
باطن آن­ها، بر اختلاط و گشاده رویی با مردم، ظاهرشان را ملامت می­ کند و ظاهر آن­ها، بر آرامش در جوار حق و غفلت از ارتباط و هم­زیستی با عالم اضداد، باطنشان را سرزنش می­ کند.
عُجب را مایه حبط و نابودی عمل خویش می­دانند، بنابراین پس از فراغت از انجام هر طاعت و عبادتی آن را فراموش می­ کنند تا گرفتار عُجب نشوند.
نکاتی که با بررسی و مطالعه این کتاب حاصل می­ شود را به اختصار بیان می­کنیم:
مؤلّف آغاز هر باب را به ذکر روایاتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد همان موضوع مورد بحث، اختصاص می‌دهد.
اقوال مشایخی را که غالباً سرآغاز طریقت و فرقه‌ای خاص شده‌‌اند را بیان می‌کند.
از میان ابواب و موضوعات ذکر شده تأکیدی بر حال و مقام ندارد که برای مثال توبه حال است یا مقام.
در بسیاری از موضوعات، نظرات شخصی خویش را بیان نمی‌کند و فقط به نقل اقوال مشایخ اکتفا کرده است.
از تنوع موضوعات ابواب کتاب به نظر می‌رسد که تا سده چهارم قمری یعنی زمان مؤلف کتاب، اختلافاتی که در تعریف موضوعات درآینده رخ می­دهد در چهار سده نخست اسلام بنیادی نبوده و سخنان مشایخ بر پایه واردات و حالات شخصی آن­ها می‌باشد.
در برخی از ابواب بر فروعات دین مانند: الصلاه، الصوم، الزکاه و…پافشاری شده، درحالی­که فرقه‌های بعدی صوفیه به ویژه در دو سده اخیر بر شریعت تأکیدی نیست و در برخی از فرقه‌های نوظهور، حتی بر ترک شریعت پافشاری می‌شود.
به نظر می‌رسد مؤلف جبهه‌گیری خاصی در انتخاب اقوال مشایخ و فرقه‌ها ندارد و بیشتر به نقل اقوال صحیح پافشاری می‌کند تا گویندگان آن نظرات.
۴-۱ بازمانده­های کتاب الاشاره و العباره در کتاب علم القلوب
این اثر که تا پیش از این ناشناخته بود خوشبختانه در کتاب علم القلوب یافت شد. علم القلوب را به اشتباه به ابوطالب مکّی(م۳۸۵ق) صاحب کتاب قوت القلوب نسبت داده­اند. چنانچه عبدالقادر عطا در مکتبه القاهره در سال ۱۳۸۴ق از یک نسخه­ خطی موجود در دارالکتب المصریه که نسخه­ای پر غلط بود، آن را تصحیح و چاپ کرده است که البته این تصحیح با وجود اشتباهات چاپی فراوان و علمی نبودن آن نیاز به تقدیر دارد زیرا یکی از آثار قدیمی تصوف را در اختیار ما قرار داده است.گویا نسخه­ای دیگر در کتابخانه­­ی مسکو موجود بوده که مصحّح از آن استفاده نکرده است.^[۱۱۴]
دو نظر درباره صحّت انتساب یا عدم انتساب این کتاب به ابوطالب مکّی وجود دارد:
نظر آقای دکتر فتح­الله مجتبایی که به چند دلیل قبول این انتساب را دشوار می­داند: نخست این­که این اثر در منابع قدیم به نام ابوطالب مکّی ثبت و ضبط نشده است؛ دوم این که میان مطالب علم القلوب و قوت القلوب اختلاف­هایی وجود دارد به عنوان مثال در علم القوب سخنانی از حسین بن منصور حلاج موجود است اما در قوت القلوب ذکر نشده است؛ دیگر این­که حدس زده می­ شود که این اثر در سده چهارم تألیف شده باشد.
اما آقای دکتر پور جوادی معتقدند: این اثر متعلق به میانه سده پنجم قمری است؛ در قوت القلوب به تصوف بین النهرین به ویژه مکتب سالمیه توجه شده، در حالی که سنّت صوفیانه­ی خراسان به ویژه نیشابور در کتاب علم القلوب منعکس شده و شاهد آن ذکر اشخاصی همچون ابوالحسن پوشنگی یا پوشنجی، ابن یزدانیار ارموی و سخنانی از بایزید بسطامی و ابوحفص حداد نیشابوری است؛ دو بیت شعر عربی از ابوالفتح بستی (۳۶۰-۴۰۱ق) در این کتاب است که احتمال تألیف آن را جلوتر ازسده پنجم قمری نشدنی می­ کند. بنابراین وقتی ابوطالب مکّی فوت می­ کند بستی ۱۵سال داشته است؛ مؤلف علم القلوب در کتابش از قوت القلوب، الاشاره و العباره تألیف ابوسعد خرگوشی که یک نسل جوانتر از ابوطالب مکّی است، بهره برده است.^[۱۱۵]
علم القلوب در چند باب تنظیم شده که ابواب آن با موضوعاتی هم­چون حکمت، علم، توحید، معرفت، وصف عارف، اخلاص، نیت، جوع، صفت مؤمن و محبّت می­باشد و در هر باب حکایات­ و سخنان صوفیه را آورده است. مهم­ترین منبع علم القلوب، کتاب قوت القلوب است که مؤلف گاه بیان کرده که این مطلب را از ابوطالب مکّی نقل می­ کند، گاه به عنوان مأخذ از این اثر یاد کرده و گاه مطلبی را از این کتاب آورده بدون این­که نامی از ابوطالب به میان آورد.
هم­چنین مؤلف از خرگوشی بارها در کتابش یاد کرده است. یک جا تفسیر آیه­ای را از او نقل می­ کند و دو بار از عنوان «ابوسعد النیسابوری» و یک بار از «ابوسعد» استفاده می­ کند. مطالبی که از خرگوشی نقل کرده به ظاهر از کتاب تهذیب الاسرار نیست چون نامی از آن نمی­برد اما از کتاب الاشاره و العباره خرگوشی یاد می­ کند.^[۱۱۶]
در واقع مؤلف کتاب علم القلوب از کتاب­های قوت القلوب ابوطالب مکّی و الاشاره و العباره خرگوشی بهره گرفته است.
در ادامه این نوشتار تفسیر سه آیه­ای (بقره-۱۶۳، بقره-۲۶۹، اعراف-۱۷۳) که توسط خرگوشی در کتاب علم القلوب آمده است را ذکر خواهیم کرد.
در نخستین باب از کتاب علم القلوب، که درباره حکمت است از الاشاره و العباره سخن می­گوید. مؤلف نخست سخن خود را با ذکر آیه «یُؤتِی الحِکمَهَ مَن یَشَاءُ وَ مَن یُؤتَ الحِکمَهَ فَقَد اُوتیَ خَیراً کَثیراً»^[۱۱۷]آغاز می­ کند و تفسیر وجوه مختلف معنای حکمت را بیان می­ کند و خلاصه­ای از سخن خرگوشی را می ­آورد که او ۳۰ وجه برای حکمت برشمرده اما مؤلف برای جلوگیری از اطناب فقط ۱۴ وجه را ذکر می­ کند.
خرگوشی به معنای دینی حکمت توجه و علاقه­ خاصی داشته و این توجه در تهذیب الاسرار او قابل مشاهده است و در کنار سخنان صوفیه، نظرات حکما را نیز نقل کرده است. برای مثال در برخی از باب­ها، سخنان لقمان را بارها بیان کرده است. حتی در سخنان صوفیه نیز حکمت مورد توجه بوده، برای مثال یحیی بن معاذ رازی می­گوید: «لا یکون الرجل حکیما…» (۸۰آ) و در باب «جوع» نقل کرده: «جوع الزاهدین حکمه» (۸۱آ).
در نهایت این­که باید گفت حتی در کتاب تهذیب الاسرار باب کاملی با عنوان «فی ذکر انواع الحکم و المواعظ و الحکایات» دارد که یک حدیث و چند خبر درباره حکمت و حکیم آورده است. از جمله این سخن که گوینده­ی آن مشخص نیست: «السنه الحکما ابواب خزاین الرب عزوجل فالزم ابواب خزائنه لعلک تصل الیه» (۲۶آ) «زبان­های حکما درهای خزائن پروردگارند پس ملازم این درها باشید تا شاید به او برسید.» تمام این شواهد حاکی از توجه خاص خرگوشی به حکمت است.
۱۴ وجهی که ابوسعد از معنای حکمت داده عبارتند از:

1. 1. معرفت یا شناخت قرآن ۲٫ نبوت ۳٫ فراست ۴٫ عقل ۵٫ خشیت ۶٫ فقه و دانایی در تفسیر قرآن ۷٫ علم ۸٫ اصابت در اقوال ۹٫ احادیث نبوی ۱۰٫ اصابت اقوال و اعمال و ارادات ۱۱٫ حیا از خداوند و حفظ حرمت برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و رعایت حقوق زن و فرزند و همسایه ۱۲٫ ورع ۱۳٫ قرآن از حفظ کردن ۱۴٫ فهم لطایف قرآن و وجوه معانی آن.

هر یک از وجوه معنای حکمت یا مبتنی بر یک حدیث است یا تفسیر ابن عباس یا سخن بزرگان و یا مشایخ صوفیه که روی­هم­رفته ۱۰ صفحه از علم القلوب را در بر می­گیرد. توضیح برخی از وجوه مختصر است و برخی مفصّل که می­توان آن­ها را در تفسیر طبری، تهذیب الاسرار و دیگر منابع یافت. به عنوان مثال قول ابن عباس را در باره­ی وجه اول که گفته است: «حکمت معرفت داشتن به قرآن و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و مقدم و مؤخر و حلال و حرام و مثال­هایش است». السدی درباره وجه دوم گفته است: «حکمت،نبوت است». در تفسیر طبری، سخن ابن یزدانیار در باره­ی وجه سوم که به حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره حیا از خداوند استناد کرده است. در کتاب تهذیب الاسرار(۲۳۴آ)، حکایت ابوالحسن علوی همدانی درباره وجه سوم، جعفر خلدی نیز در تهذیب الاسرار (۱۷۱آ) و هم­چنین قول ذوالنون مصری را می­توان در تهذیب الاسرار(۱۷۱آ-ب)یافت.
مؤلف علم القلوب هم­چنین در چهار جای دیگر کتابش از ابوسعد مطالبی آورده است.
در بابی با عنوان «بیان التوحید و التفرید علی لسان اهل الاشاره من العارف و المرید» می ­آورد که خداوند در قرآن کریم هفت آیه درباره توحید و صفات موحد بیان کرده و پس از ذکر آیات، تفاسیر ائمه و بزرگان صوفیه را نقل کرده است. آیه اول «ِاِلهُکُم اِلهٌ وِِاحِدٌ»^[۱۱۸] است و در تفسیر این آیه قول خرگوشی را که گویا از کتاب الاشاره و العباره است را می ­آورد.
«قال الامام ابوسعد عبدالملک النیسابوری: معبودکم الذی یستحق عبادتکم و طاعتکم معبود واحد حی لا یموت قیوم لا یدرکه احد، لا من عدد، باق الی غیر امد، «لیس کمثله شیء» و لا ککلامه کلام فی الاحکام و البیان، لا اله الا هو الرحمن الرحیم، موجود غیر معدوم، معروف غیر مجهول.»
«امام ابوسعد عبدالملک نیسابوری گوید: معبود شما کسی است که شایسته­ عبادت و طاعت شماست. معبودیست یکتا، زنده­ایست که نمی­میرد، پاینده ایست که کسی او را نمیتواند درک کند، تعدّد ندارد، تا ابد باقیست، «شبیه چیزی نیست» و مانند کلامش در احکام و بیان نیست، خدایی جز او بخشنده و مهربان نیست، موجودیست که معدوم نیست، و معروفیست که مجهول نیست.»
و پس از آن سخنانی از امام علی و امام جعفر صادق علیهما السلام، جعفر خلدی، ذوالنون مصری و ابوالحسین نوری ذکر میکند.
در تفسیر آیه­ای دیگر می­نویسد: «وَ ِِِاِذ اَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِم ذُرَّیَّتَهُم وَ أَشهَدهُم عَلَی اَنفُسِهِم اَلَستُ بِرَبِّکُم قَالُوا بَلَی»^[۱۱۹]نخست قول ابوبکر نقّاش را می ­آورد که پاسخ گویان به خطاب پروردگار دو دسته می­شوند: یکی اهل سعادت و رضوان و دیگری اهل شقاوت و خذلان و بی­درنگ تفسیر خرگوشی را که شاید از کتاب الاشاره و العباره است را ذکر می­ کند.
«و قال­ ابوسعد النیسابوری فی کتابه: انطقهم بتفرید التوحید، فقال بعضهم: بلی، و قال بعضهم بل لا. فکان المومنون کاللالی الرطبه و الکافرون کالحمیم الاسود، فذلک قوله تعالی: «فَلَلّهِ الحُجَهُ البَالِغَهُ فَلَوشَاءَ لَهَدَاکُم اَجمَعیِنَ.^[۱۲۰]»
«وابوسعد نیشابوری در کتابش گوید: خدای یکتا با آن­ها صحبت کرد، پس برخی از آن­ها گفتند بله، و برخی دیگر از آن­ها گفتند: نه. پس مومنان مانند مرواریدهای تازه هستند و کافران نوشیدنی داغ سیاهند. پس سخن خداوند تعالی آن است:«پس حجت و دلیل روشن و رسا برای خداوند است پس اگر بخواهد همه شما را هدایت می­ کند.»
در پی تفسیر خرگوشی سخن صوفیانی دیگر هم­چون یحیی بن معاذ رازی، بایزید بسطامی، سهل تستری و… و منابعی که می­توان تفسیر آن­ها را در آن یافت را بیان می­ کند.
در باب پنجم با عنوان «صفه الاخلاص و طبقات المخلصین بالقلب» از ابوسعد در توضیح حدیثی از پیامبرصلی الله علیه و آله درباره برتری کسی که ابواب شرک را می­شناسد از کسی که نمی­شناسد، یاد می­ کند.
پس از این توضیحات که شاید برگرفته از کتاب الاشارهو العباره است، حدیثی از پیامبرصلی الله علیه و آله و سخنانی از انطاکی و جنید و یکی از حکما درباره اخلاص و سپس نقل قولی از خرگوشی آمده است.

۲-۷ مدرسان مدرسه­ی ابوسعد
از جمله اساتیدی که در مدرسه­ی ابوسعد به تدریس مشغول بودند: حافظ ابوحازم عمر بن احمد عبدوی نیشابوری(م۴۱۷ق)، حافظ ابن منجویه ابوبکر احمد بن علی(م۴۲۸ق)، جاجرمی، ابوالمظّفر شهفوربن طاهر بن محمّد اسفراینی(م۴۷۱ق).^[۳۸]
۲-۸ مذهب فقهی ابوسعد
جامعه‌ی نیشابور سده چهارم از شافعیه و حنفیه و شمار کمی از کّرامیّه و ظاهریّه و شیعه تشکیل می‌شد و دشمنی مذهبی بین مذاهب وجود داشت. ابوسعد از جماعت شافعیّه بود. شافعیان گذشته از اختلاف در مذهب فقهی از نظر عقیدتی نیز، به سبب پیروی از مکتب کلامی اشعری، با حنفیان اختلاف داشتند و در گسترش عقاید شهری علمای شافعیه‌ی نیشابور سهم بسیاری داشتند. ابوسعد اهل کلام نبود، ولی از شافعیانی بود که به مذهب اشعری معتقد بود و ابن عساکر(م۵۷۱ق) در تبین کذب المفتری فیما نسب الی الامام الاشعری، نام او را در میان «اعیان مشاهیر» پیرو امام اشعری(۲۶۰-۳۲۴ق) آورده است. شافعیان نیشابور ویژگی مهّم دیگری نیز داشتند و آن وجود تصوف و گرایش های صوفیانه بود. ‌بیشتر صوفیانی که مذهب شافعی داشتند عبارت بودنداز: ابوعبدالله بن خفیف، ابوعلی دقّاق، ابن نجَید، ابوعبدالرحمان سلمی، ابوالقاسم قشیری، ابوسعید بن ابی الخیر و… .^[۳۹]
۲-۹ طریقه تصوّف ابوسعد
ابوسعد خرگوشی تصوفی متشرعانه‌داشت و اهل صحو بود. وی پیرو تصوف امام قشیری بود، که سخت پایبند به سنّت و شرع بود. به ابوسعد اقوال صوفیانه و کراماتی هم نسبت داده­اند و ابوالفضل محمّد بن عبدالله صرّام حیری نیشابوری(م۴۹۹ق) که صحبت ابوسعد را شنیده بود از آن حکایات­ و اقوال بسیاری نقل ‌کرده است و عبدالغافر فارسی به روایت از او برخی از آن­ها را در کتاب خویش آورده است.^[۴۰]
از جمله کسانی که از ابوسعد روایت کرده‌اند: حافظ ابوبکر احمد بن الحسین بیهقی(۳۸۴- ۴۵۸ق)، ابو بکر احمد بن علی بن خلف شیرازی، ابوعلی حسن بن علی اهوازی(۳۶۲-۴۴۶ق)، ابومحمّد حسن بن محمّد خلّال(۳۵۱-۴۳۹ق)، ابوالقاسم عبدالعزیز بن علی اَزجی(۳۵۶-۴۴۴ق)، امام ابوالقاسم عبد الکریم بن هوازن قُشیری(۳۷۶-۴۶۵ق)، ابوالقاسم عبیدالله بن احمدازهری(۳۵۵-۴۳۵ق)^[۴۱]، ابوالقاسم علی بن المحَسِّن التَّنوخی(۳۵۵-۴۴۷ق)، ابوالحسن علی بن محمّد حِنّائی، ابوالحسن علی بن محمّد مؤذّن خسرو آبادی بیهقی، حافظ ابوحازم عمر بن احمد عبدوی نیشابوری(م۴۱۷ق)، حافظ ابوعبدالله محمّد بن عبدالله حاکم نیشابوری (ابن البیّع )(۳۲۱-۴۰۵ق) و ابوالحسین محمّد بن المهتدی بالله^[۴۲].
۲-۱۰ وفات ابوسعد
سال وفات ابوسعد خرگوشی محل تردید است. ابن جوزی^[۴۳]سال وفات را ۴۰۶ق ذکر کرده و ابن عساکر^[۴۴] و حسین بیهقی در کتاب الزهد کبیر، ص۱۸، و قیس آل قیس درکتاب الایرانیون و الادب العربی ‌رجال فقه الشافعیه، ج۴، ص۱۲۹، جمادی الاولی سال۴۰۷ق ذکر کرده ­اند.
آقای نصرالله پور جوادی در مقاله‌شان در دانشنامه‌ جهان اسلام، ‌ص ۳۹۸ آورده که ابوسعد در۴۰۷ق یا به قولی۴۰۶ق وفات یافت. پیکرش را در خانقاهش، که‌ در محله­ی خرگوش بود، به خاک سپردند. اما آقای احمد طاهری عراقی در مجله معارف، ص ۱۳ آورده‌اند که وفات ابوسعد در جمادی الاولی۴۰۷ق، یا آن­چنان که خطیب بغدادی از ابوصالح نیشابوری نقل کرده است در۴۰۶ق رخ داد. قاضی ابوعمر بسطامی نماز میّت را برای او خواند^[۴۵]و برای بزرگداشت او مجالس بسیاری برگزارکردند و نه تنها مسلمانان بلکه غیرمسلمانان نیز در سوگ از دست دادن او عزادار شدند. پیکرش را درخانقاهش در محله­ی خرگوش به خاک سپردند و تربتش زیارتگاه مردم شد که به آن توسّل می‌جستند و از آن شفا ‌طلب می­کردند. سمعانی آن مزار را بارها دیده است.^[۴۶]

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

لازم به ذکر است که طی سفری به شهر نیشابور برآن بودم تا شاید آرامگاه ایشان را بیابم اما علیرغم تحقیق و بررسی بسیار، شوربختانه نتوانستم به این هدف نایل شوم.۲-۱۱آثار ابوسعد
ذکر تصنیفات ابوسعد خرگوشی در منابع مختلف ‌گاه متفاوت و گاه متشابه می‌باشد.
– حافظ ابی بکر احمد بن حسین بیهقی،‌ فقط سه اثر برای او یاد می‌کند: تفسیرکبیر؛ کتاب دلائل النبوه و کتاب الزهد.
– قیس آل قیس، درکتاب­های رجال التصوف و العرفان و رجال فقه الشافعیه ۱۰اثر برای او یاد می‌کند:
کتاب تهذیب الاسرار؛ کتاب البشاره و النذاره؛ کتاب شرف المصطفی؛ کتاب شرف النّبوه ؛ کتاب دلائل النّبوه ؛ کتاب سیرالعبّاد والزهّاد؛ ‌کتاب الزّهد؛ کتاب شعارالصالحین؛‌ کتاب اللوامع و تفسیر کبیر.^[۴۷]
– خرگوشی صاحب اثر دیگری است که تاکنون ناشناخته بوده و خوشبختانه بخش‌های چشمگیری از آن در یک اثر قدیمی پیدا شده است. این منبع قدیمی، کتاب علم القلوب است که کتاب الاشاره و العباره خرگوشی در آن معرفی شده است.
– کتاب دیگری که در هیچ یک از منابع از آن یاد نشده است، کتاب اسباب التوبه که طحیری در تألیف کتاب زین الفتی خود افزون بر کتب دیگر از آن نیز بهره برده است. عمر رضا کحاله برای ابوسعد این کتاب­ها را نام می­برد: البشاره والنذاره؛ تهذیب الاسرار فی طبقات الاخیار؛ کتاب الزّهد؛ دلایل النّبوه ؛ تفسیرکبیر.^[۴۸]
آثاری که تاکنون اثری از آن­ها در کتابخانه‌ها یافت نشده است، کتاب­های الزّهد؛ شعارالصالحین می­باشد. هم­چنین ابوبکر احمد بن حسین بیهقی(م۴۵۸ق) نیز که ازابوسعد نقل قول­هایی مستقیم در کتاب الزهدالکبیر آورده از اثر دیگری از او به نام کتاب الفتوه یاد کرده و حدیثی را از آن کتاب نقل کرده است. از کتاب الفتوه ابوسعد نیز جز آن­چه ابوبکر بیهقی نوشته، چیزی در دست نیست.
آثاری که از او به جای مانده است، نظیر: تهذیب الاسرار؛ ‌شرف النّبی که به نام­های مختلفی از جمله شرف النّبوه؛ دلایل النّبوه؛ شرف المصطفی نیز آمده است؛ البشاره و النذاره فی تعبیر الرؤیا و المراقبه؛ ‌اللوامع؛ ‌الاشاره و العباره که با استناد به علم القلوب که به اشتباه به ابوطالب مکی منسوب گشته، شناسایی شده است، که از این اثر جز آن­چه در کتاب علم القلوب آمده نام و نسخه‌ای وجود ندارد.^[۴۹]اثری که در این نوشتار به دلیل فقدان نسخه­ آن بررسی نخواهد شد.
فصل دوم
آثار ابوسعد خرگوشی
۱-۱ البشاره و النذاره فی تعبیر الرؤیا و المراقبه
این کتاب ۵۹ باب دارد که به طرح مطالبی درباره رؤیای صادقه، رؤیاهای برخی انبیا، آداب صاحب رویا، آداب معبِّر و تعبیر رویاهای مختلف از جمله به خواب دیدن انبیاو صحابه تا خواب ملوک و صاحبان حرفه­ها، مکان ها، اشیا، جانوران، لباس­ها و…اشاره دارد که بر اساس احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اخبار صحابه و تابعین و افرادی هم­چون ابوبکر، عمر بن الخطاب، عبدالله بن عمر، مجاهد، جعفر الصادق و سعید بن المسیّب آمده و بیان می­ شود.^[۵۰]هم­چنین داستان­هایی هم از صوفبه در آن نقل شده و تعبیراتی از ابراهیم بن محمّد کرمانی^[۵۱]و تعبیراتی بر اساس قول ابن سیرین(م۱۱۰ق) و حکایت­هایی از او آمده است. از جمله این حکایت­ها، حکایت عدی بن ارطاه(۹۰آ)، رؤیای مروان بن الحکم(۹۵۱ ب)، حکایت خواب دیدن حسن بن علی عیسی بن مریم را(۱۵ب)، حکایتی از معن بن زاأده (۱۱۱آ)، رویای هارون الرشید در حرم(۹۰ب)، حکایت یزید بن الملهب در زندان حجّاج(۱۱۱آ)، رویای هشام(۱۴۳)، حکایتی از علی بن عبسی(۱۴۳ب)، خواب دیدن ابومسلم پیامبرصلی الله علیه و آله را(۱۲۷آ)، قصّه­ای از کسری انوشیروان(۱۷۵آ)، حکایتی از ابوالوفاء الفاری الهروی(۱۸ب)، حکایت سماک بن حرب(۱۳ب)، حکایت ابی الطیب الفقیر(۱۸آ)، حکایت ابی عبدالله بن الجلاء(۱۸آ) و در پایان کتاب (۲۵۷آ-۲۵۸ب) فصلی درباره رویای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دارد.
۲۴ نسخه­ خطی از این کتاب و خلاصه­ای کهن از آن موجود است. این کتاب از دو جهت مفید است: نخست این­که از متنهای قدیمی درباره تعبیر رویاست و دیگر این­که تاریخ اجتماعی و کیفیت و نوع زندگی و آداب و رسوم مردم آن زمان را نشان می­دهد. منبع اصلی ابوسعد کتاب القادری فی علم التعبیر تألیف ابوسعد دینوری است و از طریق این کتاب از دیگر منابع از جمله کتاب آرتمیدوروس که برداشتی از آن را حنین بن اسحاق انجام داده، بهره گرفته است.^[۵۲]
۲-۱ شرف الّنّبی(ص)
کتاب شرف النّبی در سیره­ی رسول اکرم صلی الله علیه و آله است که تاکنون نسخه­هایی از آن برای ما شناخته شده است. مؤلف در مقدمه­ی خود ذکری از عنوان کتاب نکرده است. مؤلفان کتاب­های ترجمه و فهرست­ها از آن با نام­های مختلفی یاد کرده ­اند، هم­چون: «کتاب دلائل النّبوه»،«شرف النّبوه»،«شرف­المصطفی»،«سیرالمصطفی»،«شرف النّبی»و«کتاب المبتدأ والمبعث». در نسخه­های عربی و فارسی موجود«شرف­المصطفی»و«شرف­النّبی» خوانده شده است. مترجم فارسی کتاب و نیز نویسنده­ی مقدمه­ی آن و هم­چنین در ترجمه­ی راوندی نام کتاب را«شرف­النّبی» و در صفحه­ی ۱۳ آن را«کتاب شرف النّبی و معجزاته» نوشته­اند. در مقدمه­ی اصل عربی مؤلف موضوع کتاب را«شرف النّبی» توصیف کرده است: «قال الاستاذ ابوسعد عبدالملک بن ابی عثمان الواعظ – سلمه الله و اتقاه- حدانی الی أن أجمع شرف النبی – صلی الله علیه و اله وسلم- حبه و الانس بذکره، لأن من أحب شیئا أکثر ذکره».(ق ۴ب). [و گویا همین، مبنایی برای نامیدن کتاب به«شرف النّبی» و«شرف المصطفی» شده است. در باب ۱۶ کتاب هم شرف­های رسول اکرم صلی الله علیه و آله را در قرآن آورده است.^[۵۳]مؤلفان و هم­چنین خرگوشی شرف را به خصایص و فضایل تعبیر کرده ­اند. باید گفت بخش­هایی از کتاب فضایل رسول اکرم صلی الله علیه و آله و برخی از انبیا را برشمرده و نیز بخش­هایی به شمایل و دلایل نبوّت پرداخته است. می­توان گفت بخش­های مهم کتاب متشکل از خصایص، شمایل و دلایل نبوی می­باشد و این عناوین یکی از موضوع­های علم سیره به شمار می­رود.
الف) خصایص: چیزهایی که به پیامبراکرم صلی الله علیه و آله اختصاص دارد.
از جمله کسانی که به خصایص پرداخته­اند ابن کثیر(۷۰۱-۷۷۴ق) است که کتاب شمایل الرسول ودلائل نبوته و فضائله و خصائصه را نوشت که در مقدّمه آن را به چهار بخش شمایل، دلائل، فضائل و خصایص تقسیم نموده است. اما از باب خصایص آن از چاپ قاهره و نسخه­ اساس چیزی در دست نیست.^[۵۴]
ب) شمائل: ذکر اوصاف خَلقی و خُلقی.
از جمله منابعی که شمایل رسول اکرم صلی الله علیه و آله را ذکر نموده ­اند می­توان به صحاح، سنن و مسانید اشاره نمود که روایاتی را در این زمینه بازگو کرده ­اند. امام ترمذی محمّد بن عیسی(۲۱۰ ـ۲۷۹ق) صاحب الجامع الصحیح که الشمائل المحمّدیه او موجود است و به چاپ رسیده و شرح­ها و حاشیه­های بسیاری برای آن نوشته شده­است.ج) دلائل: ذکر معجزات رسول اکرم صلی الله علیه و آله.در این منابع که شامل صحیح بخاری و صحیح مسلم و برخی از مسندها و سنن است می­توان روایاتی در باب دلایل را در آن­ها یافت.
از سده چهارم قمری به بعد تألیف در ابواب مذکور افزایش یافته و مضمون کتاب­ها کامل­تر گشتند. از این زمان به بعد اسرائیلیات وارد این کتب گشتند و در کنار روایات صحیح بسیاری از روایات ضعیف نیز با آن­ها مخلوط گشتند. این روایات باقی مانده­های عقاید اهل کتاب و نیز ساخته­ ذهن برخی قصه گویان بود.
از آنجا که روایات سیره کمتر مورد توجه فقیهان و محدثان بوده­ از گستره­ی نقد دور افتاده­است. عموم مردم آن روایات را از واعظان و مذّکِران و متصوفان می­شنیدند و چون محدِّثان و مورّخان آن­ها را نقد و بررسی نمی­کردند روایات با هم مخلوط شده و اینک کمتر کتابی در موضوع شمایل و دلایل می­توان یافت که این نقدها در آن نباشد.^[۵۵]
در کتاب اعلان بالتوبیخ آمده است که پیش از ابوسعد افرادی تألیفاتی در باب شمایل و دلایل داشته اند که در کتاب­های تاریخ و فهرست موجود بوده اما از میان رفته­اند که عبارتند از:
ابوزرعه عبیدالله بن عبدالکریم رازی(م۲۶۴ق).
ابوداوود سجستانی صاحب کتاب السنن(۲۰۲ـ۲۷۵ق).ابراهیم بن الهیثم البلدی(م۲۷۸ق).ابن ابی دنیا(۲۰۸ـ۲۸۱ق).ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق الحربی(م۲۸۵ق).ثابت بن حزم السرقسطی(م۳۱۳ق).ابوبکر محمّد بن الحسین النقّاش(م۳۵۱ق).ابن­الشیخ عبدالله بن محمّد بن حبّان(۲۷۴ ـ ۳۶۹ق).ابوالقاسم سلیمان بن احمد الطبرانی(۲۶۰ـ۳۶۰ق).
۱۰٫ابن منده محمّد بن اسحاق(م۲۹۵ق).
۱۱٫ابن قتیبه عبدالله بن مسلم(۲۱۳ـ۲۷۶ق) که کتابی با عنوان«دلایل النّبوه» و«اعلام النّبوه» به ایشان نسبت داده­اند که انتسابش به او مشکوک است.