فعالیت­هایی مانند احداث بنا، تعریض و احداث راه ­ها و پیاده­روها در فضای سبز شهری می ­تواند صدماتی همچون آسیب به طوقه و تاج درختان در اثر برخورد با ماشین آلات، آسیب به ریشه در حین خاک برداری، خفگی ریشه به علت فشردگی خاک ناشی از تردد ماشین آلات سنگین و مسمومیت درخت در اثر کاربرد مواد شیمیایی مانند گازوئیل، قیر، رنگ و سیمان را به دنبال داشته باشد لذا جهت حفظ درختان از گزند چنین خطراتی باید مراقبت­های لازم از درختان حین عملیات ساختمانی به عمل آید. این مراقبت­ها می ­تواند شامل ایجاد حفاظ اطراف درختان و توجه و دقت کافی هنگام استفاده از مواد شیمیایی باشد. شاخه­ های گونه ­هایی با تاج­های بزرگ مانند نمدار و افرا که معمولا برای کاشت در حاشیه معابر استفاده می شوند ممکن است برای عبور و مرور مشکل­ساز شوند. راه حل این مشکل هرس شدید است که زیبایی طبیعی درخت را از بین برده و آن را مستعد هجوم بیماری ها می­ کند. لازم به ذکر است که جهت جبران آسیب­های وارده به ریشه درختان در اثر عملیات حفاری و ساختمانی، باید ضمن برقراری توازن ریشه و تاج از طریق انجام هرس­های مناسب، آنها را از طریق کوددهی تقویت کرد. همچنین تنش­های حرارتی و رطوبتی که در فصول گرم و سرد سال به درخت وارد می­ شود، هوشمندانه مدیریت نمود (بلانچارد و تاتار^[۴۰]، ۱۹۸۱؛ خداشناس و اطهری­پور، ۱۳۸۹).

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲-۸-۳- آسیب­های ناشی از شوری خاک
تجمع بیش از حد املاح موجود در خاک منجر به شوری خاک می­گردد که این امر باعث برهم خوردن تعادل بین عناصر موجود در بستر کاشت شده و اختلالات فیزیولوژیک درختان را به همراه خواهد داشت (کولینس و همکاران^[۴۱]، ۲۰۰۱). شوری خاک در اثر عواملی مانند زیادی املاح موجود در آب آبیاری، استفاده بی­رویه از کودهای شیمیایی و کاربرد نمک جهت یخ زدایی در سطح شهرها، تشدید می­گردد که مشکلاتی را برای درخت به همراه دارد، زیرا به علت افزایش غلظت یون­های ناشی از افزایش نمک به خاک و متعاقباً افزایش فشار اسمزی محلول خاک، شیب هیدرولیکی جریان آب تغییر نموده و در نتیجه درخت با خشکی فیزیولوژیک مواجه می­گردد. در این شرایط پلاسمولیز در سلولهای درخت رخ می­دهد (خداشناس و اطهری­پور، ۱۳۸۹). از طرف دیگر به دنبال تغییر شیب هیدرولیکی آب و مصرف آب ذخیره شده در اندام­های هوایی درخت و عدم جذب آب، درخت سریعاً دچار کم آبی شده که علائم آن ابتدا در جوانه­ ها و برگ­های در حال باز شدن روی سرشاخه ­ها به صورت سرخشکیدگی نمایان شده و به تدریج خشکیدگی در شاخه­ های قطورتر نیز گسترش می­یابد و نهایتاً منجر به مرگ درخت می­گردد. این اتفاق در درختانی مانند چنار که به شوری حساسند به ویژه در سال­هایی که میزان مصرف نمک جهت یخ زدایی معابر بالاست، مکرراً دیده شده است. نمکی که برای جلوگیری از یخ­زدگی معابر و خیابان­ها استفاده می­ شود مشکلات زیادی در بسیاری از شهرها از جمله شهرکرد، اردبیل و غیره بوجود آورد (هاواس^[۴۲]، ۱۹۸۵؛ پدرسون و فوستد^[۴۳]، ۱۹۹۶؛ پدرسون و همکاران^[۴۴]، ۲۰۰۰). مقاوت درختان در برابر خسارت نمک از طریق مقاومت یا اجتناب است. گونه­ های درختی از طریق دفع یون­های Na+ و Cl– از طریق ریشه­ها و جلوگیری از رسیدن یون­ها به قسمت­ های آسیب­پذیر انجام می­شوند (آلن و همکاران^[۴۵]، ۱۹۹۱). تفاوت­های اساسی بین مقاومت کلون­های مختلف صنوبر نسبت به شوری گزارش شده است (فانگ و همکاران^[۴۶]، ۱۹۹۸؛ جانسون^[۴۷]، ۱۹۹۹). مقاومت به شوری یک صفت کمی توارث پذیر است و به­نظر می­رسد مکانسیم آن مشابه مقاومت به خشکی، سرما و قرغاب شدن است (وینیکو^[۴۸]، ۱۹۹۸).
از علائم مشخص عارضه شوری در چنار، جمع شدن پنجه برگ­ها در قسمت میانی شاخه­ها و ظهور برگ­های بزرگتر از حد طبیعی درپاجوش­ها و تنه جوش­هاست که ظهور برگ­های بزرگ در این قسمت ­ها احتمالاً به علت اختلال در حرکت شیره نباتی و تجمع آن در بخش تحتانی درخت می­باشد قابل ذکر است که غلظت زیاد یون­هایی مانند سدیم و کلر می ­تواند بطور مستقیم موجب اختلال در باز و بسته شدن روزنه­های درخت گردد و بدین شکل صدمات شوری را بصورت سوختگی برگ­ها نمایان سازد (خداشناس و اطهری­پور، ۱۳۸۹).
۲-۸-۳-۱- کنترل و مدیریت
عدم استفاده از آب­های شور جهت آبیاری؛ استفاده از ماسه یا مخلوط ماسه و نمک به جای نمک جهت یخ زدایی معابر؛شایان ذکر است که یکی از روش های رایج جهت برف زدایی معابر در زمستان، استفاده از نمک می­باشد که اگر چه باعث کاهش نقطه انجماد یخ و برف و ذوب سریع آنها وحل مشکلات تردد وسایل نقلیه وعابرین می­گردد ولی به علت جاری شدن محلول آب نمک حاصل به بستر درختان، شوری خاک را به همراه دارد. به همین علت توصیه می­ شود که برای برف زدایی به جای نمک از مخلوط شن و نمک استفاده گردد تا علاوه بر کاهش مصرف نمک از اصطکاک ایجاد شده توسط شن نیز بهره برداری شود.

• • جمع­آوری لایه سطحی خاک باغچه­ها پس از یخ زدایی معابر با نمک و جایگزینی لایه سطحی خاک.

• • آبشویی مکرر خاک از طریق غرقاب کردن زمین و یا استفاده از سیستم آبیاری بارانی جهت شستشوی املاح اضافی موجود در خاک.

• • استفاده از سولفات کلسیم (گچ) و کلرور کلسیم در خاک جهت جایگزینی یون کلسیم با سدیم و کاهش شوری خاک.

• • حذف سرشاخه ­ها و شاخه­ های خشکیده در اثر شوری و فرم دهی تاج درختان پس ازقطع شاخه­ های خشک.

• • کاشت درختان مقاوم به شوری در معابر و حاشیه جاده ها.

۱-۹- آلودگی خاک
اگرچه درختان مختلف با شرایط خاک­های مختلف به­ طور کم و بیش سازگاری یافته­اند اما خاک­های مناطق شهری شرایط بسیار متفاوتی دارند (کارول^[۴۹]، ۱۹۹۲). برخی از مواد شیمیایی استفاده شده در مناطق شهری در خاک انباشته می­شوند و به درختان صدمه می زنند نمک ها، علف­کش­ها و گازهای طبیعی مهم­ترین عوامل ایجاد کننده این بیماری­ها هستند. در برخی مناطق نمک های استفاده شده برای ذوب کردن یخ در بزرگراه­ها توده­های سمی در آبراهه ها را وجود می­آورند (بلانچارد وتاتار^[۵۰]، ۱۹۸۱). علف کش هایی که بطور وسیع برای از بین بردن علف های هرز چمن ها استفاده می شوند صدمات قابل توجهی به درختان و دیگر درختان چوبی وارد می کنند. این مشکلات زمانی که از کودها و علف کش ها به­ طور همزمان استفاده می شود دو چندان می شود.
خاک­های اسیدی اغلب حاوی مقادیر اضافی برخی از عناصر ضروری و غیر ضروری هستند که هر یک در غلظت­های بالا ممکن است به درختان آسیب وارد کنند (ملکوتی و همکاران، ۱۳۸۴). از عناصر ضروری که به میزان زیادی مورد نیاز درختان است مانند نیتروژن و پتاسیم، معمولا اگر به مقدار بالای وجود داشته باشند سمیت کمتری نسبت به عناصر ضروری کم مصرف مانند روی، منگنز و بر دارند. برخی عناصر ضروری کم مصرف مانند منگنز و منیزیم دامنه­ وسیعی­تری نسبت به بر و روی دارند. نه تنها عناصر در دامنه­ سمیت اختلاف دارند بلکه درختان مختلف حساسیت مختلفی به سطوحی معینی از سمیت برخی از عناصر دارند. غلظتی که در آن عناصر غیرضروری برای درختان سمی هستند (بننت^[۵۱]، ۱۹۹۳)، بین عناصر متفاوت مختلف است و درختان نیز نسبت به آنها حساسیت متفاوتی دارند به عنوان مثال، برخی از درختان با میزان خیلی ناچیز نیکل آسیب می­بینند. اما می­توانند غلظت­های بالایی از عنصر آلومینیم را تحمل کنند (وانگ و همکاران^[۵۲]، ۲۰۰۸). آسیب ناشی از بالا بودن مقدار هر عنصر ممکن است اندک یا جدی و معمولا نتیجه­ آسیبی است که به سلول­ها وارد می ­آید اما این عنصر ممکن است در جذب یا اجرای عملکرد عنصر دیگر اختلال به وجود آورد و در نتیجه منجر به ایجاد نشانه­هایی از کمبود عنصری بشود که در عملکرد آن اختلال به وجود آمده است. بنابراین، سدیم بیش از اندازه در درختان، کمبود کلسیم را القا می­ کند در صورتی که سمیت مس و منگنز یا روی هم به­ طور مستقیم بر درخت تاثیر می­ گذارد و هم کمبود آهن را درخت القا می­ کند (ایزدپناه و همکاران، ۱۳۸۹).
بالا بودن مقدار نمک­های سدیمی مخصوصا نمک طعام، سولفات سدیم و کربنات سدیم باعث می­ شود که PH خاک بالا رود و آسیب قلیایی بروز کند این آسیب­ها در درختان مختلف متفاوت است و گستره­ی آن ممکن است از کوتولگی تا سوختگی برگ، پژمردگی و مرگ کامل نهال­ها و درختان جوان ­باشد اگر خاک بیش از حد اسیدی باشد در رشد بسیاری از درختان اختلال ایجاد می شود و نشانه­ های مختلفی ممکن است تولید شود درختان معمولا در گستره­­ی pH بین ۴ تا ۸ رشد مناسبی دارند به علت انحلال پذیرتر بودن نمک­های کانی در محلول اسیدی است. این نمک­ها سپس در غلظت­هایی قابل جذب خواهند بود که یا سمی برای درختان هستند یا در جذب عناصر لازم دخالت می­ کنند و نشانه­ های کمبود مواد غذایی به وجود می­آورند.
بر، منگنز و مس غالبا در بیماری­های ناشی از سمیت عناصر کانی اثرگذار هستند. اگرچه سایر مواد معدنی مانند آلومینیم و آهن نیز در خاک­های اسیدی به درخت صدمه وارد می­سازند. بالا بودن میزان بر برای درختان بسیار سمی است. بالا بودن میزان منگنز نیز موجب تولید بیماری پیچیدگی برگ می­ شود و در بافت مردگی پوست درختان نیز دخالت دارد یون­های کلر و سدیم نیز باعث کمی رشد و زوال درختانی می شوند که در حاشیه­ خیابان­های می­رویند که در آنجا برای جلوگیری از یخ زدن جاده ها در زمستان از نمک استفاده می­ کنند (ایزدپناه و همکاران، ۱۳۸۹).
۲-۱۰- مسمومیت ناشی از مصارف نادرست سموم شیمیایی
مصرف نادرست سموم شیمیایی شامل بر روش­های ناصحیح استفاده از سموم، تکرر نابجای سم­پاشی، عدم درنظر گرفتن شرایط جوی مناسب برای سم­پاشی و افزایش دوز توصیه شده سم نیز یکی از عوامل بوجود آورنده بیماری­های فیزیولوژیک است که در میزبان های مختلف علائم متفاوتی از قبیل بدشکلی و سوختگی حاشیه برگ­ها، کلروز و نکروز برگ­ها و خشکیدگی ساقه­ها را بوجود می ­آورد. قابل توجه است که مصارف نادرست سموم شیمیایی ضمن ایجاد بیماری­های فیزیولوژیک در درختان منجر به تجمع بقایای سموم مصرفی وآلودگی محیط زیست نیز می­ شود. لذا موکداً مدیریت تلفیقی تنش­های درختی باتاکید برکاهش میزان مصرف سم و تعدد دفعات سمپاشی توصیه می­ شود.
۲-۱۱- آلاینده های هوا
ازجمله آلاینده های هوا در اکوسیستم­های شهری می­توان به فلورایدها، ازون، پروکسی استیل نیترات و دی اکسید گوگرد، اتیلن و غیره اشاره نمود. این عوامل آلوده کننده می­توانند عوارض نامطلوبی مانند کلروز، بدشکلی و نکروز گزارشاتی نیز از قهوه­ای شدن پهنک برگ­های جوان در بید مجنون در اثر دی اکسیدگوگرد، بی­رنگ شدن نوک برگ­های کاج در اثر فلورایدها و ایجاد لکه­های زرد متمایل به قهوه­ای روی برگ­های چنار در اثر ازون وجود دارد. آلودگی هوا ناشی از سوختن سوخت­های فسیلی، مانند NO2 و SO2 فعالیت­های بیولوژیکی و رویشی درختان را مختل می­ کنند (مانسزفیلد و فریراسمیت^[۵۳]، ۱۹۸۱؛ گج و گوزلینسکی^[۵۴]، ۱۹۸۳؛ الفتریو^[۵۵]، ۱۹۸۳؛ رائو و دوبی^[۵۶]، ۱۹۹۰؛ لاناراس و همکاران^[۵۷]، ۱۹۹۴؛ پاندی و اگراول^[۵۸]، ۱۹۹۴؛ کاریرز و همکاران^[۵۹]، ۱۹۹۶). علاوه بر این، افزایش درجه حرارت و کاهش رطوبت نسبی در اکوسیستم­های شهری که به آن پدیده­ جزیره­­ی گرمای نیز گفته می­ شود می ­تواند باعث کاهش آب در برگ­ها می­ شود (وایت­لو و همکاران^[۶۰]، ۱۹۹۲). ساکسه^[۶۱] (۱۹۹۱) یک مطالعه جامع درباره اثرات فیزیولوژیکی اثرات آلودگی بر گونه­ های مختلف درختی انجام داد. تقریبا تمام آلاینده­های هوا که در درختان باعث ایجاد خسارت می­شوند بوسیله­ی گازها ایجاد می­شوند ولی ذرات گرد و خاک نیز ممکن است بر درختان اثرگذار باشند آلایندهای هوا از طریق جذب آلایندهای شیمیایی درون روزنه­ها و نشست گرد و غبار بر سطح برگ به درختان آسیب می­زنند. گرد و غبار برای گونه­ های همیشه سبز خطرناک تر است زیرا این مواد بر روی برگ­ها جمع می­شوند با این حال توانایی درختان در حذف آلاینده­های هوا یکی از مهم­ترین فواید کاشت درختان در اکوسیستم­های شهری است. پژوهش­های انجام شده نشان داده است افزایش میزان SO2 و O3 درختان را نسبت به صدمات یخ­زدگی حساس­تر می­سازد (بارنز^[۶۲]، ۱۹۹۶). صدمات آلودگی هوا به درختان در مناطق صنعتی و شهری با ترافیک بالا کاملا مشخص است. اثر مستقیم آلودگی های مختلف هوا صریحا ثابت شده است با این حال تاکنون میزان اثر آلودگی هوا و تاثیر آن بر دیگر عوامل مخرب در اکوسیستم­های شهری مشخص نشده است.
باید توجه نمود که حساسیت به آلاینده­ها در گونه­ های مختلف درختی و حتی ارقام یک گونه متفاوت است. از این رو مطالعه و معرفی درختان مقاوم به آلاینده های هوا، برای کاشت در مجموعه فضای سبز شهری لازم و ضروری است. به عنوان مثال درختان شمشاد، سرو خمره­ای، یاس نسبت به دی اکسید گوگرد مقاوم و کاج نوئل و گل آهار حساس هستند. همچنین از نظر حساسیت به فلوراید، چنار و عرعر مقاوم هستند درحالی که نارون جزء درختان حساس به شمار می­رود.
۲-۱۱-۱- مهم­ترین گازهای آلاینده
از جمله مهم­ترین گازهای آلاینده می­توان به فلور (از جمله مهم­ترین ترکیباتی است که در خالص سازی مواد معدنی بویژه تولید آلومینیم مورد قرار استفاده قرار می­گیرد)، ترکیبات هیدروکربنی ( که در اثر سوختن ناقص سوخت­ها آزاد می­شوند)، دی­اکسید گوگرد (در نتیجه­ سوختن سوخت­های که دارای ناخالصی­های گوگرددار تولید می­شوند)، ترکیبات اکسید نیتروژن (این ترکیبات خود به تنهایی سمی نیستند اما واکنش­هایی که در جو انجام می­ دهند آنها را سمی می­ کنند)، باران­های اسیدی (جز آلاینده­های ثانویه بشمار می­آیند شامل ترکیباتی از دی­اکسیدگوگرد و نیتروژن با آب خالص و دیگر انواع اسیدها هستند. باران­های اسیدی رسوب اسید نیز نامیده می­شوند) اشاره کرد. آسیب مستقیمی که درختان از آلودگی هوا متحمل می شوند در مقایسه با تاثیرات غیرمستقیمی که درختان را نسبت به دیگر عوامل مخرب مستعد می سازد ناچیز است. آسیب­های ناشی از آلایندها زمانی ایجاد می­شوند که درختان در یک دوره­ زمانی کوتاه در معرض این آلایندها قرار می­گیرند در یک دوره­ زمانی طولانی تر این آسیب­ها باعث ایجاد بیماری در درختان می­شوند (ایزدپناه، ۱۳۸۹؛ خداشناس، ۱۳۸۹).
۲-۱۲- تنش آبی
درختان در اکوسیستم­های شهری تحت تنش­های هستند که ناشی از محدودیت های ناشی از منابع آب بوجود می آیند. این تنش­ها ممکن است ناشی از مصرف مقدار بالای آبی باشد که در واکنش به درجه حرارت بیشتر موجود در شهرها یا کاهش آبی است که به سیستم ریشه­ای می­رسد.
اختلالات رطوبتی در خاک که باعث کاهش رشد می­ شود شاید مهم­ترین عامل محیطی است که موجب کاهش آب در دسترس درخت می­ شود باعث کاهش رویش سالیانه، ایجاد ظاهر بیمار گونه در درخت یا مرگ آن شود. کمبود موضعی آب در بعضی خاک­ها باعث بوجود آمدن لکه­های در برگ­های درخت می­ شود در صورتی که قسمت­ های اطراف که دارای آب به حد کافی هستند رشد طبیعی دارند درختانی که دچار کمبود رطوبت خاک هستند معمولا کوتاه، سبز رنگ پریده یا زرد روشن، دارای تعدادی برگ کوچک و آویزان هستند در صورتی که خشکی ادامه پیدا کند درخت پژمرده می­ شود و از بین می­رود. درختان بر اثر خشکی­های طولانی مدت، برگ­هایشان سوخته و شاخه­چه هایشان کوتاه می­ شود دچار سرخشکیدگی و برگ­ریزی خواهند شد و نهایتا پژمرده می­شوند و از بین می­روند درختانی که در اثر خشکی ضعیف شده ­اند در برابر بیمارگرها نیز حساسیت بیش­تری دارند. همچنین در نتیجه­ بالا رفتن رطوبت خاک بر اثر غرقابی شدن خاک، زهکشی نامناسب، ریشه ­های افشان درخت به­علت کمبود اکسیژن فاسد می­شوند. فقدان اکسیژن منجر به تنش، خفگی و مرگ بسیاری از سلول­های ریشه می­ شود در خاک­های غرقابی شرایط برای فعالیت میکروارگانیسم­های بی­هوازی مساعد است این میکروارگانیسم­ها مواد نیتریت داری تولید می­ کنند که برای درخت سمی هستند. از سوی دیگر ریشه­هایی که در اثر کمبود اکسیژن آسیب می­بینند با از دست دادن قدرت جذب انتخابی خود اجازه می­ دهند که فلزات و سایر مواد سمی جذب درخت شوند. هم­چنین، هنگامی که قسمتی از ریشه از بین می­رود، آسیب بیش­تری بر اثر انگل­های اختیاری در شرایط محیطی جدید به ایجاد می­ شود. بنابراین پژمردگی درختان بعد از غرقاب شدن در نتیجه­ کمبود آب در قسمت هوایی درختان بر اثر کشته شدن ریشه­ها باشد اگرچه به نظر می­رسد مواد سمی وارد شده به درخت است.
برگ­های پایینی درختانی که در شرایط غرقابی می­گیرند بصورت ناگهانی می­ریزند در برخی موارد لکه­های سیاه یا قهوه­ای مرطوب روی برگ یا ساقه­ها ظاهر می­ شود و قسمت­ های پایینی تنه سیاه می­ شود. با کاهش آبیاری و دادن نور وتهویه­ی مناسب می توان این مشکلات را کنترل کرد.
۲-۱۳- تغییر اقلیم
تغییرات اقلیمی در اکوسیستم­های شهری باعث تغییرات فنولوژی در گونه­ های درختی بومی و غیربومی خواهد شد.اقلیم در مناطق سردسیر توقف رویش در نتیجه­ کنترل شرایط فتوپریودیکی است (هیده، ۱۹۷۴؛ هابجرگ^[۶۳]، ۱۹۷۸) این واکنشی انطباق پذیری غیرمستقیم به شرایط اقلیمی رویشگاه اصلی درختان است. پس از توقف رویش، دما بتدریج کاهش می­یابد این موضوع بویژه در زمستان های سرد اهمیت دارد (کوزلوسکی و همکاران^[۶۴]، ۱۹۹۱). این شرایط بیشتر در اقلیم­های بری نسبت به اقلیم­های بحری با ثبات­تر اند. درختان در اقلیم­های بری تمایل دارند خیلی زودتر رویش خود را آغاز کنند درنتیجه می­توانند به­ طور کامل از فصل رویش استفاده کنند. در اقلیم­های بحری کندتر هستند ابن سیستم آنها را در برابر خطرات سرمای زمستان محفوظ می دارد. بنابراین اگر درختانی که با اقلیم­های بری سازگاری یافته اند به مناطق ساحلی انتقال داده شوند بسیار مستعد خسارت سرمای بهاره هستند از سوی دیگر اگر درختان اقلیم های بحری را از مناطق بحری به مناطق بری انتقال دهیم دچار سرمای پاییزه می­شوند اگر درختان را از جنوب به شمال انتقال دهیم اثرات مشابهی را می­توان مشاهد کرد. بنابراین باید از انتقال درختان از خاستگاه اصلی آنها جایی که انتخاب طبیعی اتفاق افتاده و آنها سازگاری­های لازم را در طول زمان کسب کردند، باید جلوگیری کرد.
میانگین دما در مراکز شهرها ۱-۳ درجه­ سانتی ­گراد گرمتر از مناطق حاشیه­ایی است (هریس^[۶۵] و همکاران، ۱۹۹۱) در نتیجه جوانه ها ۵ تا ۲۰ روز زودتر نسبت به مناطق حاشیه باز شوند باز شدن پیش از موعد جوانه­ ها درختان را نسبت به سرمای دیرس بهاره آسیب پذیر­تر می­سازد. ارزیابی اثرات تغییرات اقلیم جهانی دشوار است اما واکنش­های فنولوژی در مجموعه درختان اروپا نشان داده است فصل رویش در طول ۳۰ سال به اندازه­ دو هفته افزایش یافته است. رابطه متقابل بین سازگاری اقلیمی و قابلیت ابتلا به بیماری­ها ثابت شده است ژنوتیپ درختان اقلیم های بری پس از آنکه به مناطق ساحلی انتقال داده شدند بیشتر مستعد ابتلا به بیماری هستند. (کوزلوسکی^[۶۶]، ۱۹۹۱).
فصل سوم:
بیماری­های زیستی

1. 1. مهم­ترین بیماری­های زیستی درختان در فضاهای سبز شهری

بیماری درختی به روند غیرعادی در زندگی درخت اطلاق می­ شود که در اثر تحریک مداوم عوامل زنده و یا عوامل غیرزیستی (محیطی) بوجود می ­آید. بیماری در درخت به تغییرات فیزیولوژیکی و ظهور علائم منجر می­ شود. عوامل زنده بیماری­زا یا بیمارگرها عبارتند از قارچ­ها، باکتری­ ها، ویروس­ها، نماتدها و درختان انگل وعوامل غیرزیستی بیماری­زا شامل عوامل محیطی متعددی مانند آلاینده­های هوا، کمبود ویا بیش­بود مواد غذایی مورد نیاز درخت، گرما و سرمای بیش از حد هوا می­باشند که در ادامه به شایع­ترین آنها درفضای سبز شهری پرداخته می­ شود.
۳-۱- بیماری مرگ هلندی نارون
بیماری مرگ نارون یک مثال مناسب از یک بیماری جدی و کشنده­ی درختان شهری است. در نتیجه­ این بیماری در بسیاری از مناطق شهری اروپا درختان نارون از بین رفته با گونه­ های دیگر جایگزین شدند. درختان خانواده نارون با بیش از ۱۵۰ گونه اعم از درخت و درختچه بیشتر در نواحی معتدله­­ی شمالی و مناطق گرمسیری پراکنده­اند. درحدود ۱۳۶ میلیون اصله نارون با بیش از ۱۰ سانتیمتر قطرتنه در مناطق شهری و حومه شهرها در شش قاره برآورد شده است که به نظر می رسد بیش از ۹۵ درصد آنها در اروپا، آمریکای شمالی و آسیا پراکنده شده باشند. علاوه برآن میلیون ها اصله درخت نیز در سرتاسر دنیا درجلگه­ها و کنار رودخانه­ها و جنگل­ها وجود دارند که قابل شمارش نیست و نباید آنها را از نظر دور داشت (آرکیرو و موریس^[۶۷]، ۱۹۸۲ ). درخت نارون با دارا بودن قامتی بلند دارای زیبایی قابل ملاحظه ای بوده و به دلیل خصوصیات مفیدش از دیرباز در زمینه های مختلف اعم از صنعتی و زینتی به ویژه در طراحی فضاهای سبز شهری مورد استفاده قرارگرفته است (سانتینی و همکاران^[۶۸]، ۲۰۰۲). بیماری مرگ هلندی نارون یکی از مهم ترین، زیان بار ترین و مخرب ترین بیماری های آوندی این درختان در نیمکره شمالی محسوب می شود (استیپز و کامپانا^[۶۹]، ۱۹۸۱). این بیماری تاکنون با از بین بردن میلیون ها درخت نارون در اروپا و آمریکای شمالی موجب میلیون ها دلار خسارت اقتصادی شده است (سینکلیر و کامپانا^[۷۰]، ۱۹۸۳). فرم جنسی عامل این بیماری قارچ Ophiostoma ulmi از شاخه Ascomycota و فرم غیر جنسی آن Graphium از شبه شاخه قارچ­های ناقص می­باشد. این بیماری یکی از مخرب­ترین بیماری­های درختان سایه­دار به ویژه گونه­ های نارون می­باشد. البته قابل ذکر است که آسیب پذیری برخی گونه­ های نارون درمقابل این بیماری نسبت به گونه­ های دیگر این جنس کمتراست. به­عنوان مثال نارون چینی نسبت به اوجا مقاوم­تر است. عامل بیماری درآوند چوبی درختان مستقر می­ شود و علائم بیماری به صورت پژمردگی ناگهانی برگ­ها تظاهر می­یابد که برگ­های پژمرده نهایتاً قهوه­ای وخشک می­شوند. این علائم ابتدا در برگ­های یک یا چند شاخه از تاج درخت به صورت یک طرفه ظاهر می­ شود و بتدریج در کل تاج گسترش می­یابد (خداشناس و اطهری­پور، ۱۳۸۹).
امکان انتشار عامل بیماری به وسیله سوسک­های پوستخوار خانواده Scolytidae این بیماری را از بیماری های مشابه متمایزمی کند. دریک قرن گذشته، انتشار سریع عامل بیماری به مناطق دور دست از یک سو و حساسیت ارقام مختلف نارون ازسوی دیگر، به ترتیب در دهه­ ۱۹۱۰ و ۱۹۴۰ باعث بروز دو اپیدمی با درجات شدت مختلف شده است (بریزیر^[۷۱]، ۱۹۹۰). اپیدمی اول با Ophiostoma ulmi مربوط به گونه غیرمهاجم شدت بیماری زایی کمتر و اپیدمی بعدی مربوط به گونه با شدت بیماری زایی بیشتر مهاجم با نام .novo-ulmi O می­باشد (بریزیر^[۷۲]، ۱۹۹۱) بریزیر جدایه های با منشأ اروپایی را به نام نژاد اروپا-آسیایی اورآسیایی و جدایه های با منشأ آمریکای شمالی را به نام نژادهای آمریکای شمالی نامید(استیپز و کامپانا^[۷۳]، ۱۹۸۱؛ بریزیر وکیرک^[۷۴]، ۲۰۰۱). اخیراً گونه سومی به نامO. himal-ulmi در ارتباط با بیماری مرگ درختان نارون در هیمالیا یافت شده است که یک بیماری اندمیک در این ناحیه محسوب می شود (بریزیر و مهروترا^[۷۵]، ۱۹۹۵). اعتقاد بر این است که این بیماری از چین منشأ گرفته وسپس طی جنگ جهانی اول به اروپا و آمریکای شمالی راه پیدا کرده است (بریزیر، ۱۹۹۱ ).
تاریخچه پیدایش بیماری در ایران به درستی معلوم نیست، زیرا تا قبل از سال ۱۳۳۸ نامی از این بیماری در نشریات ایران برده نشده است ولی بیماری برای اولین بار در سال ۱۳۳۸ در جنگل های گلستان و در ارتفاعات پایین کرنفکتر و کندسکوی بر روی درختان اوجا و ملج مشاهده شد و بعد در بقیه نواحی جنگلی و حتی فضای سبز شهری گسترش یافت (رهجو^[۷۶] و همکاران، ۲۰۰۱) در سال های اخیر در شمال کشور در گرگان و در درختان نارون چتری فضای سبز داخل شهر تهران عامل بیماری مرگ نارون Ophiostomanovo-ulmi معرفی شده بود (رهنما^[۷۷] و همکاران، ۲۰۰۰) گونه جدید عامل بیماری نه تنها باعث زوال شدید درختان نارون شده است، بلکه به گونه جدیدی از درختان جنگلی در شمال کشور به نام آزاد با نام علمی Zelkova carpinifolia نیز حمله کردند و این اولین گزارش رسمی از وجود بیماری مرگ درختان آزاد در استان گلستان می­باشد (رهنما و طاهری^[۷۸]، ۲۰۰۳). با توجه به گزارش­های بسیار از ظهور نژاد­های مهاجم بیماری در کمربند جنگلی شمالی کشور از پارک ملی گلستان تا ارسباران آذربایجان (عراقی و همکاران^[۷۹]، ۲۰۰۷؛ رهنما و طاهری، ۲۰۰۴ ) و مناطق فضای سبز و پارک های شهرهای بزرگ کشور در چند سال اخیر اهمیت زیادی دارد (رهجو^[۸۰]، ۱۹۹۹).
۳-۱-۲- علائم بیماری
این قارچ در آوندهای چوبی درختان نارون مستقر می­ شود و داخل آوندها تکثیر می­یابد. دراثر تکثیر عامل بیماری و تولید مواد فنلی و برخی از توکسین­ها (سموم) و ایجاد تایلوز (رشد بیش از حد سلولهای پارانشیمی اطراف آوندها)، آوندهای چوبی مسدود می­ شود و کار انتقال شیره خام درون آوندها دچار اختلال شده و درحالت پیشرفته، متوقف می­ شود. در نتیجه، شیره خام به قسمت­ های هوایی درخت (سرشاخه ­ها وبرگ­ها) نمی­رسد و برگ­ها زرد، پژمرده، سپس قهوه­ای شده و نهایتاً خشک می­شوند (خداشناس و اطهری­پور، ۱۳۸۹). این علائم معمولاً از اواسط بهار در برگ­های یک یا چند شاخه از چتر درخت بصورت یک طرفه نمایان می­گردد و متعاقبا بیماری در سایر شاخه­ها گسترش می­یابد لازم به ذکر است که اگر آلودگی شدید باشد و در اوایل فصل رویشی صورت پذیرد، معمولاً درخت تا پایان فصل رویشی خشک خواهد شد و اگر آلودگی در اواخر فصل رویشی رخ دهد، بیماری به کندی پیشرفت نموده و بروز شدت خسارت در فصل رویشی بعد، رخ می­دهد. البته شدت آلودگی در مدت زمان خشکاندن درخت تاثیر بسزایی دارد. به بیان دیگر هرچه شدت آلودگی بیشتر باشد، درمدت زمان کوتاه­تری درخت می­خشکد.
۳-۱-۳- راه­های تشخیص ظاهری بیماری
علاوه بر خشکیدگی یک طرفه تاج درخت که یکی از علائم واضح بیماری مرگ هلندی نارون می­باشد، قهوه­ای شدن آوندهای چوبی در زیر پوست که به علت مکانیزم بیماریزایی بیمارگر است، می ­تواند به تشخیص ظاهری بیماری کمک کند. بدین ترتیب در صورتی که پوست شاخه آلوده با چاقو برداشته شود، قهوه­ای شدن آوندها درناحیه زیر پوست قابل مشاهده خواهد بود، همچنین اگر از شاخه آلوده، مقطع عرضی تهیه شود، دایره قهوه­ای رنگی دور آوندها دیده می­ شود
از موارد دیگری که به شناسایی این بیماری کمک می­ کند وجود منافذ خروجی سوسک پوستخوار است.
همچنین وجود دالان­های لاروی در زیر پوست نیز راهی برای تشخیص بیماری می­باشد البته باید درنظر داشت که وجود منافذ و دالان­های لاروی حتماً دلیلی بر وجود این بیماری نیست بلکه می ­تواند صرفاً بیانگر آلودگی با آفت پوستخوار نارون باشد ولذا بررسی­های بیشتر ضروری خواهد بود.
در اواخر بهار و اوایل تابستان زردی و پژمردگی برگ ها در یک یا چند شاخه از تاج درخت نمایان می­گردد. برگهای آلوده به سرعت قهوه ای شده و خشک می­شوند . در علائم بیماری در سایر شاخه­ های بزرگتر نیز مشاهده شده و در اغلب موارد درخت بطور کلی خشک می­ شود. آلودگی های که در اواخر تابستان به ­وجود می­آیند بکندی پیشرفت نموده و فقط شاخه­ های معدودی ممکن است آلودگی را نشان دهند. هرچند، پیشرفت بیماری معمولا در فصل رویشی بعد صورت می­گیرد درختانی که به شدت آلوده شده ­اند در فصل جاری از بین می روند و آنهایی که زمستان را سپری می­ کنند معمولا تا پایان فصل رویشی بعد خشک خواهند شد. شاخه های آلوده همراه با تغییر رنگ قهوه ایی در آوندهای چوبی خارجی می­باشند. این تغییر رنگ را در شاخه­ های کوچک و بزرگ، تنه و گاهی ریشه درخت می توان دید. در درختان مرده و در حال مرگ دالانهای لاروی حشره ناقل در زیرپوست تنه و شاخه­ های بزرگ مشاهده می­شوند (بلانچارد و تاتار^[۸۱]، ۱۹۹۱).