و مسلماً بسیاری از جنّیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده ایم [زیرا] آنان را دل هایی است که به وسیله آن [معارف الهی را] در نمی یابند، و چشمانی است که توسط آن [حقایق و نشانه های حق را] نمی بینند، و گوش هایی است که به وسیله آن [سخن خدا و پیامبران را] نمی شنوند، آنان مانند چهارپایانند بلکه گمراه ترند؛ اینانند که بی خبر و غافل [ازمعارف و آیات خدای] اند.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

استماع عمیق و نظاره نقادانه در پدیده های طبیعی
در سوره مبارکه أعراف‏ آیه ۱۸۵ آمده است :
أَوَلَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ‌ءٍ وَ أَنْ عَسَى أَنْ یَکُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ‌ (۱۸۵)
آیا در [فرمانروایی و] مالکیّت [و ربوبیّت] بر آسمان ها و زمین و هر چیزی که خدا آفریده و اینکه شاید پایان عمرشان نزدیک شده باشد با تأمل ننگریسته اند؟ [و اگر به قرآن می ید، این کتاب هدایتگر ایمان نیاورند] پس بعد ازآن به کدام سخن ایمان می آورند؟!
و در سوره مبارکه ق آیه ۶ می فرماید:
أفَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَاهَا وَ زَیَّنَّاهَا وَ مَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ‌ (۶)
آیا با تأمل به آسمان بالای سرشان ننگریستند که چگونه آن را بنا کرده و بیاراستیم و آن را هیچ شکاف [و ناموزونی] نیست؟
و در سوره مبارکه غاشیه آیه ۱۷ آمده است:
أَ فَلاَ یَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ‌ (۱۷)
آیا با تأمل به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده؟
در سوره یونس، آیه ۶۷ می خوانیم:
هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ النَّهَارَ مُبْصِراً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ‌ (۶۷)
او کسی است که شب را برای شما آفرید، تا در آن آرامش بیابید؛ و روز را روشنی بخش (تا به تلاش زندگی پردازید) در اینها نشانه‌هایی است برای کسانی که متعمّقانه گوش فرا می دارند!
برگرفته از آیات فوق چنین برداشت می شود که قرآن کریم با تأکید بر استماع و نظر متعمقانه و نقادانه سعی در تصحیح مواجهه انسان با رخداد های طبیعی دارد.
استماع و نگاه نقادانه در رخدادهای انسانی
در آیات دیگر قرآن در موارد بسیاری، برای رسیدن به درک کلی و نظام جامع فکری، انسان را به نظرکردن عمیق در رخدادهای انسانی دعوت می کند.
قرآن کریم در سوره مبارکه روم آیه ۹ می فرماید:
أَوَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّهً وَ أَثَارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوهَا أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ‌ (۹)
آیا [به غفلت نانی می خورند و بی خبر به سر می برند و] در زمین گردش نکرده اند تا با تأمل بنگرند سرانجام کسانی که پیش از اینان بودند چگونه بود؟ آنان قوی تر و نیرومندتر از اینان بودند، و زمین را [برای هدف های گوناگون] زیر و رو کردند و آن را بیش از آنچه اینان آبادش کردند، آباد نمودند، و پیامبرانشان دلایل روشن برای آنان آوردند [ولی به سبب تکذیب پیامبرانشان هلاک شدند]؛ پس خدا بر آن نبود که به آنان ستم کند، ولی آنان بودند که به خودشان ستم می کردند.
در سوره ق با دعوت به گوش فرادادن عمیق و نقادانه به سرگذشت پیشینیان به « القاء سمع » تعبیر کرده ، می فرماید:
وَ کَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی الْبِلاَدِ هَلْ مِنْ مَحِیصٍ‌ (۳۶) إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْرَى لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ (۳۷)
و چه بسیار اقوامی را که پیش از آنان هلاک کردیم که از آنان نیرومندتر بودند، و [با نیرویشان] به سرزمین ها رفتند [و آنها را فتح کردند] ، آیا توانستند [از عذاب و هلاکت] گریزگاهی بیابند؟
بی تردید در سرگذشت پیشینیان مایه پند و عبرتی است برای کسی که نیروی تعقّل دارد، یا با تأمل و دقت [به سرگذشت ها] گوش فرا می دهد در حالی که حاضر به شنیدن و فراگیری شنیده های خود باشد.
و در سوره سجده با تقبیح نشنیدن نقادانه و عمیق نسبت به رخدادهای انسانی در گذشته می فرماید :
أَوَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَسَاکِنِهِمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَاتٍ أَ فَلاَ یَسْمَعُونَ‌ (۲۶)
آیا مشرکان را [داستان] بسیاری از ملت هایی که ما پیش از آنان هلاک کردیم که [اینان] در مسکن هایشان قدم می زنند هدایت نکرد [و برای آنان روشن نساخت که سرانجام کفرپیشگان هلاکت است؟] همانا در این [سرگذشت ها] عبرت هاست، آیا نمی شنوند؟!
استماع و نظر نقادانه در مبادی شناختی انسان
به منظور دقت در مبادی شناختی انسان و اهمیت اثرگذاری آن در هویت انسانی ، در قرآن کریم در سوره مبارکه عبس آیه ۲۴ می فرماید :
فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ‌ (۲۴)
پس انسان باید به خوراکش با تأمل بنگرد.
در ذیل این آیه در روایتی از امام باقر(علیه السلام) به نقل از بحارالانوار جلد۲ صفحه ۹۶ در تفسیر طعامی که باید در آن دقت کرد ، آمده است: عِلمُهُ الذی مِمَن یأخُذُه (در دریافت علم ببیند آن را از چه کسی دریافت می کند)
نظربه اهمیت علوم اکتسابی و مبادی آن روایت مذکور اهمیت سنجشگری در دریافت های شناختی را بیان می کند.
در روایتی دیگر در کتاب المحاسن، ج‏۱، ص: ۲۲۹ از حضرت مسیح (علی نبینا و آله و علیه السلام) آمده است:
خُذُوا الْحَقَّ مِنْ أَهْلِ الْبَاطِلِ وَ لَا تَأْخُذُوا الْبَاطِلَ مِنْ أَهْلِ الْحَقِّ کُونُوا نُقَّادَ الْکَلَامِ
حق را از اهل باطل بگیرید ولی باطل را از اهل حق نگیرید! نقد کننده سخن باشید!
آیات دیگر قرآن نیز با تاکید استماع انتقادی بر تصحیح مبادی شناختی به دقت در اتباع از منابع علمی و فکری دعوت می کند و به واجدین چنین قابلیتی بشارت داده و آنان را در زمره عباد الهی شمرده و در وصفشان در سوره مبارکه زمر میفرماید:
فَبَشِّرْ عِبَادِ (۱۷) الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبَابِ‌ (۱۸)
پس به بندگانم مژده ده.آنان که سخن را می شنوند و از بهترینش پیروی می کنند، اینانند کسانی که خدا هدایتشان کرده، و اینان همان خردمندانند.
در سوره مبارکه بقره ، آیه ۱۷۰ در تقبیح تقلید جاهلانه از پیشینیان و عدم دقت در مبادی شناخت صحیح می فرماید:
وَ إِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا أَ وَ لَوْ کَانَ آبَاؤُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَ لاَ یَهْتَدُونَ‌ (۱۷۰)
و هنگامی که به آنان [که مشرک و کافرند] گویند: از آنچه خدا نازل کرده پیروی کنید، می گویند: نه، بلکه از آیینی که پدرانمان را بر آن یافتیم، پیروی می کنیم. آیا هر چند پدرانشان چیزی نمی فهمیدند و راه [حق را به سبب کوردلی] نمی یافتند [باز هم کورکورانه از آنان پیروی خواهند کرد؟!]
و همچنین در سوره مبارکه مائده آیه ۱۰۴ می فرماید:
وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا أَ وَ لَوْ کَانَ آبَاؤُهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ لاَ یَهْتَدُونَ‌ (۱۰۴)
و هنگامی که به آنان گویند: به سوی آنچه خدا نازل کرده و به سوی پیامبر آیید، گویند: روش و آیینی که پدرانمان را بر آن یافته ایم، ما را بس است. آیا هر چند پدرانشان چیزی نمی دانستند و هدایت نیافته باشند [باز هم این تقلید جاهلانه و ناروا را بر خود می پسندند؟!]
۲-۲-۶-۱-۲-مرحله دوم : ارزیابی مشاهدات و شنیده ها و شکل گیری علم و شناخت
استماع دقیق و مشاهده عمیق و انتقادی در صورت ارزیابی، به شناخت و علم منتهی شده و زمینه عمل مبتنی بر آگاهی را فراهم می آورد. قرآن کریم با تحسین این سیر، از اولواالالباب به عنوان واجدین این شناخت آگاهانه در سوره مبارکه زمر اینگونه توصیف می کند:
فَبَشِّرْ عِبَادِ (۱۷) الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبَابِ‌ (۱۸)
پس به بندگانم مژده ده.آنان که سخن را می شنوند و از بهترینش پیروی می کنند، اینانند کسانی که خدا هدایتشان کرده، و اینان همان خردمندانند.
اشاره آیه به اتباع احسن ناظر بر ارزیابی پیشین مفاد استماع نقادانه است. به عبارت دیگر اولواالباب که بالاترین مرتبه را در توصیفات قرآنی دارند، ابتدا با نظر و سمع انتقادی به پدیده های پیرامونی و مبادی شناختی خود مواجه می شوند و سپس با ارزیابی دقیق یافته ها به شناخت احسن رسیده و آن را زمینه عمل احسن(که مراحل بعد تعقل انتقادی است) قرار می دهند. در سوره مبارکه ملک، عمل احسن به عنوان هدف خلقت انسان معرفی شده است:
الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیَاهَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ (۲)
آنکه مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدامتان به عمل احسن می پردازید، و او توانای شکست ناپذیر و بسیار آمرزنده است.