بند اول : برخورداری از قدرت تفکر

برخورداری از قدرت تفکر منوط به ادراک قوی و تحریک شده و حافظه‌ای قوی و ضریب هوشی بالا است، یعنی قدرت تفکر در وهله‌ نخست مرهون این است که همه اشیاء انسان‌ها، پدیده‌ها و اتفاقات در اطراف شخص برای او جاذبه‌ ادراکی داشته باشند و توجه و علاقه وی را جلب کنند. در وهله ی بعد، شخص باید حافظه ای قوی داشته باشد تا در زمانی کوتاه مسائل را پیدا کند و نهایت اینکه با قدرت هوش خود ارتباط بین مسائل را کشف کند.در فرایند دانش ، یک دانشمند معمولا با کلافی سردرگم سروکار دارد که دیگران در حل آن با دشواری روبه رو هستند البته مشکلات مذبور همواره به یک اندازه پیچیده نیستند، لذا در بحث سازمان قضایی باید افراد را حسب توانایی ایشان در حل انواع مشکلات طبقه‌بندی نمود.

اما آنچه بیان کردیم، برای ساخته شدن یک متفکر و حل کننده‌ مسائل کافی نیست، بلکه قدرت تفکر به عناصر دیگری از قبیل حوصله، استقامت، پشتکار، مجاهدت، ریاضت و … احتیاج خواهد داشت و این ها زمانی به دست می‌اید که شخص طالب و عاشق باشد. حضرت امیر(ع) با بیان شیوای خویش در توصیف شخصیت متفکر قاضی می‌فرماید:

«… و تا رسیدن به حق، به اندک شناخت بسنده نکند و در شبهات احتیاطش از همه بیش باشد و حجت را بیش از همه به کار برد…».

بند دوم : برخورداری از ساخت فکری

در کنار برخورداری از قدرت تفکر و تفحص، لازم است که دانشمند (قاضی)، ساخت فکری مناسبی داشته باشد.یکی از مشکلات علمی ما (از جمله در حقوق ) در مقایسه با غرب این است که برخی اساتید ما ،با وصف دانش و اطلاعات زیاد،یک ساخت فکری منسجم ،به هم پیوسته ،منظم و سیستماتیک ندارند. برخی از فارغ‌التحصیلان انباشته ای از اطلاعات و معلومات دارند که می‌توانند ساعت‌ها درباره آن ها صحبت کنند و بنویسند، ولی همین که مسئله‌ای فرا روی آن ها نهاده می‌شود، قدرت استفاده از معلومات و دلایل از پیش آموخته را ندارند و نمی توانند راه حل مشخصی را ارائه دهند. حضرت امی(ع)ر در این باره می‌فرماید: قاضی باید کسی باشد که حجت را بیش از همه به کار برد.

بی شک به کار بردن حجت، نیازمند برخورداری از یک ساخت فکری است و ساخت فکری محصول تعلیم دیدن نزد اساتیدی است که به جزئی‌ترین نکات تک‌تک اجزا و ارتباط منطقی میان آن ها و کل مجموعه هم‌زمان توجه دارند و منطق نظام حقوقی را می‌شناسند. این صفت (برخورداری از ساخت فکری) معمولاً با کوشش و مطالعه شخصی حاصل نمی‌گردد و نیازمند تلمذ نزد استاد است. ‌بنابرین‏ در انتخاب قاضی، باید به دانشگاه و محل تحصیل و استادان وی توجه کنیم.

بند سوم : وارستگی (عدالت)

سایر صفاتی را که حضرت امیر (ع) فرموده‌اند می‌توان ذیل عبارت وارستگی یا عدالت خلاصه کرد. بی‌تردید، علاوه بر خصوصیات علمی، به دلیل دشواری کار قضاوت و آمیخته بودن عمل تفسیر با چارچوب شخصیت قاضی، لازم است که وی از وارستگی و زهد نیز برخوردار باشد؛ در غیر این صورت سیمای زیبای حق برای او مکشوف نخواهد شد، زیرا خداوند علم و حکمتش را به هر کسی نمی‌دهد و یکی از شرایط اهدای این موهبت، برخورداری از نفس مهذب و تزکیه شده است.راغب اصفهانی در این باره می‌گوید: «و گفته اند: قادر نباشی که علم گردی به علوم سینه ،مگر که محو کنی از ذهن امور دنیه را بیرون کنی از نفس صفات رذیله را و از طبع عادات ذمیمه را»

علم و وارستگی ملازمه‌ای تنگاتنگ دارند و علم حقیقی که نور است و روشنگر و صبر و ظرفیت بالا به همراه دارد، موجب می‌شود صاحبتش با حق لجاج نورزد و چون حق را شناخت، بدان بازگردد و مطامع دنیوی مانع حرکت وی نگردد. اما باید توجه داشت که این علم جز با تهذیب نفس و پیراسته شدن آن به وارستگی حاصل نمی‌شود. ^[۸۶]

مبحث سوم: شیوه‌‌های گزینش قضات دادستانی

با عنایت به جایگاه دادستان در تأمین استقلال قضایی، آنچه در عمل می‌تواند به شروط لازم برای قضات عینیت و روح دهد، شیوه‌ قضات دادستانی است. تأمین استقلال و بی‌طرفی قاضی در پیگیری جرایم اقتصادی در نظام اداری که در مقام نظر از طریق تعیین شروطی برای او محقق می‌شود، در مقام عمل تا حد زیادی به شیوه های گزینش و جذب قضات منوط است و اگر در این مرحله دقیق و به جا عمل نشود، تمام بحث‌های تئوریک عقیم و بی‌ثمر خواهد ماند. ‌بنابرین‏ در ادامه مطالب به مطالعه شیوه های انتخاب شیوه های انتخاب قضات که اعم است از قضات دادستانی در فرانسه و ایران خواهیم پرداخت:

به طور کلی برای آنکه قضات دادستانی بتوانند در راستای پیگیری جرایم بزرگ اقتصادی در نظام اداری با قدرت های جامعه که نفوذ زیادی در سیستم اداری دارند باید به طور خاص گزینش شوند. دو شیوه کلی برای انتخاب قضات دادستانی پیش‌بینی شده است: انتصاب و انتخاب.

سؤال فرعی در این بحث این است که آیا قضات دادستانی باید از میان اعضای شاغلان خدمات حرفه‌ای^[۸۷] انتخاب شوند (مثل فرانسه و آلمان) یا از میان گروه خاصی از وکلا (مثل انگلستان). یا مانند آمریکا از میان هر حرفه‌ قانونی به طور کلی انتخاب می‌شوند؟

مطالب قابل توجه این است که اهمیت جایگاه دستگاه قضایی در ساختار دولت امکان شیوه معتدل گزینش یا انتخاب را فراهم می‌کند. حسب سنت فرانسوی، دستگاه قضایی جزئی از سلسله مراتب اداری است و لذا به آن عنوان یک موقعیت یا حرفه نگریسته می‌شود. لکن در حقوق کامن لا،قضات از شاغلان حرفه های قضایی و قانونی انتخاب می‌شوند ،جز برخی دادرسان ایالتی یا منطقه ای در ایالات متحده ی آمریکا.

به هر حال در هر سه نظام حقوقی مذکور، از قضات انتظار می‌رود که انسان‌های بی‌طرفی باشند و بر این اساس استقلال از قدرت های فاسد جامعه، امنیت و تقدس جایگاه ایشان تضمین می‌شود.

‌به این ترتیب معلوم می‌شود که کشورها اغلب در تلقی و نگاهشان نسبت به جایگاه قضایی یکسان هستند، لکن در راه‌های جذب و به‌ کارگیری انسان‌های مناسب برای این جایگاه، تکنیک‌ها و روش‌های متفاوتی را در پیش می‌گیرند، پس از ذکر مقدمه فوق مناسب است به رویه فرانسه و جمهوری اسلامی ایران در خصوص شیوه های گزینش قضات به طور خلاصه نگاهی بیندازیم:

گفتار اول: رویه فرانسه

قضات حرفه‌ای^[۸۸] جمهوری پنجم، یکی از معیاره‌های دستگاه اداری هستند، لذا دوره‌ خدمت شغلی دارند و پس از اتمام آن بازنشسته می‌شوند. آن ها همانند همکاران انگلیسی و آمریکایی خود، امروزه از امنیت شغلی برخوردارند.

در فرانسه، بی طرف را قاضی ایدئالی می‌دانند و برای بی طرفی قاضی اهمیت و ارزش زیادی قائل‌اند. هر چند که وزیر دادگستری بخشی از فرایند گزینش قضات را بر عهده دارد، لکن توصیه های سیاسی در گزینش ایشان نقش اندکی دارند. همه قضات باید به مدت حداقل ۲۸ ماه در آموزشگاه ملی قضایی در بوردو (تأسیس در ۱۹۵۹)، آموزش دیده یا تجربه قضایی داشته باشند. داوطلبان منصب قضاوت در فرانسه در صورت موفقیت آزمون رقابتی وارد دستگاه قضایی می‌شوند.

مطابق موافقتنامه سبز کمیسیون اروپا مؤسسه‌ نوآور داراى دو دسته مهارتهاى اصلى مى‏باشد:

دسته اول این مهارت‏ها، مهارت‏هاى استراتژیک می‌باشد. توانایى دیدن افق دور دست، قدرت تشخیص و حتى پیش بینى روندهاى بازار و تمایل و توانایى در جمع آورى، پردازش و هضم اطلاعات اقتصادى و فن آورانه از این دسته می‌باشند. مهارت‏هاى سازمانى گروه دوم مهارت‏هایی هستند که از جمله آن ها میتوان به آمادگى براى ریسک و تسلط بر آن، هماهنگى داخلى میان اجزاى درون سازمانى و هماهنگى برونى با تحقیقات عمومى، مشاورین، مشتریان و توزیع کنندگان و درگیرى تمام مؤسسه‌ در فرایند نوآورى و سرمایه گذارى در منابع انسانى اشاره کرد.با اینکه نوآورى ابعاد دیگرى هم دارد، ارائه محصولات و فرآیندهاى نو به عنوان خروجى ملموس و قابل اندازه‏گیرى مستقیم فعالیت نوآورانه شناخته مى‏شوند.( Chiou, W.C., Kuo, H.W., & Iuan Yuan, L. (1999^[128]

ویژگى کارکنان نوآور در سازمان‌های کارآفرین

کنترل احساسات در مواقع بحرانى، تعهد در برابر سازمان، قابلیت انعطاف پذیرى در موقعیت‏هاى مختلف، توانایى
براى تجزیه و تحلیل مشکلات، آگاهى از نیازها و خواسته‏هاى مشتریان داخلى و خارجى، ایجاد ارتباطات براى
رسیدن به اهداف، توانایى براى تشویق دیگران، کار گروهى و اداره افراد و گروه ها مى‏باشد. تحقیقات دقیقى توسط
بلانچارد در سال ۱۹۹۰ جهت تدوین مهارتهاى مرتبط با مدیران R&D صورت گرفته است این مهارت‌ها به سه گروه
«مهارتهاى رهبرى و منابع انسانى»، «مهارتهاى فنى» و «مهارتهاى مدیریتى» تقسیم مى‏شوند.

مدیران سازمان‏هاى نوآور و دارای کارآفرینی سازمانی باید مهارتهایى داشته باشند، مهارتهاى رهبرى از این دسته می‌باشد که شامل: توانایى اداره کردن افراد در یک محیط کارى ارگانیگى، هدف گذارى، تعریف و تبیین اهداف مشخص، شناخت کامل سازمان و ایجاد انگیزه در کارکنان می‌باشد. همچنین اداره تضاد افکارى، تعارض درک نیازهاى متخصصین، برقرارى ارتباط (کتبى و شفاهى)، حل مسئله / مسائل، کمک به گروه تصمیم گیرنده، تشکیل تیم‏هاى چند منظوره، داشتن اعتبار و اعتماد سازى نیز در حیطه این مهارت‌ها به شمار مى‏آید.

یک مدیر نوآور باید داراى بصیرت کافى باشد و بتواند از حمایت‏ها و تعهدات مدیریت ارشد بهره ببرد. تعهد به کار نیز از الزامات یک مدیر نوآورى مى‏باشد.

گروه دوم مهارتهاى مدیر سازمان‏های دارای نوآوری سازمانی داشتن مهارت‏هاى فنى است. از این دسته مى‏توان به توانایى در مدیریت فن آورى، درک کامل فن آورى و شیوه‏هاى مختلف، آگاهى از نحوه کارکرد محصولات و بازار، برقرارى ارتباط فنى با پرسنل، ایجاد یک محیط مبتنى بر نوآورى، متحد کردن اعضاى تیم فنى، کمک در حل معضلات، تسهیل سازى درامور تجارى، آگاهى از مراحل مختلف سیستم اشاره نمود.

دسته سوم مهارت‏هایى که مدیر یک سازمان نوآور و دارای کارآفرینی سازمانی باید داشته باشد، مهارت‏هاى مدیریتى (اجرایى) مى‏باشد. طرحریزى و سازماندهى برنامه‏هاى چند منظوره، جذب و بکارگیرى افراد کارآمد، ارزیابى و مذاکره پیرامون منابع، همکارى با سازمان‏هاى دیگر، سنجش عملکرد، پیشرفت و وضعیت کار، داشتن آگاهى کامل از راهکارها و شیوه‏هاى اجرایى، برقرارى ارتباط مؤثر (کتبى و شفاهى) و برنامه ریزى فعالیت‏هاى چند منظوره و انجام مذاکرات نتیجه بخش از این دسته مهارت‏ها مى‏باشد.

منابع نوآورى در سازمان‌های کارآفرین

نوآورى سازمانى مى‏تواند دو منبع داشته باشد، منبع درون سازمانى مانند پرسنل – نمایشگاه – مشاوران – مدیر عامل – واحد فروش – توزیع کنندگان و منبع برون سازمانى شامل شرکتهاى تحقیقاتى – بازار و رقابت – مشتریان مى‏باشد. بیشترین عامل و منبع نوآورى در ‌سازمان‌های موفق به ترتیب مربوط به پرسنل، تحقیقات، بازار و رقبا و مشتریان است. Boly, V., Morel, L., & Renaud, J. 2003).)^[129]

تفاوت خلاقیت و نوآورى

نظرات بسیارى ‌در مورد ماهیت و تفاوت‏هاى اساسى این دو واژه ابراز شده که در این قسمت به بخشى از آن ها اشاره
شده است. خلاقیت به معناى توانایى ترکیب ایده‏ها در یک روش منحصر به فرد یا ایجاد پیوستگى بین ایده هاست اما نوآورى، فرایند اخذ ایده خلاق و تبدیل آن به محصولات، خدمات و روشهاى جدید عملیات است. (استفن رابینز – ۱۹۹۱) خلاقیت و نوآورى چنان به هم عجین شده‏اند که شاید به دست آوردن تعریفى مستقل از هر کدام دشوار باشد اما براى روشن شدن ذهن میتوان آن ها را به گونه‏اى مجزا تعریف نمود. خلاقیت پیدایى و تولید یک اندیشه و فکر نو است در حالی که نوآورى عملى ساختن آن اندیشه و فکر است. به عبارت دیگر خلاقیت اشاره به قدرت ایجاد اندیشه‏هاى نو دارد و نوآورى به معناى کاربردى ساختن آن افکار نو تازه است.

نویسنده‏اى، خلاقیت را ایجاد آنچه قبلاً وجود نداشته مى‏داند و براى آن ماهیتى جدید خواه در ذهن خواه در عین قائل است و نویسنده دیگرى خلاقیت را درخشش یک اندیشه و به وجود آمدن نظر و ایده‏اى نو مى‏داند. به زعم اوخلاقیت کشف چیزى است که موجود بوده اما به علت کور ذهنى ناشى از عادت دیده نمى‏شده است. خلاقیت نگاهى کنجکاو و کاوشگر به پدیده‏اى قدیمى است که آن را مى‏یابد و آشکار مى‏کند.

همان گونه که از تعاریف نتیجه مى‏شود، خلاقیت لازمه نوآورى است و تحقق نوجویى وابسته به خلاقیت است. اگر چه در عمل نمیتوان این دو را از هم متمایز ساخت ولى میتوان تصور کرد که خلاقیت بستر رشد و پیدایى نوآورى هاست. از خلاقیت تا نوآورى غالبا راهى طولانى در پیش است و تا اندیشه‏اى نو به صورت محصول یا خدمتى جدید درآید زمانى طولانى مى‏گذرد و تلاش‌ها و کوششهاى بسیار به عمل مى‏آید. گاهى ایده و اندیشه‏اى نو از ذهن فرد مى‏تراود و در سالهاى بعد آن اندیشه نو به وسیله فرد دیگرى به صورت نوآورى در محصول یا خدمت متجلى مى‏گردد.

با در نظر گرفتن پیچیدگى موجود در مفهوم خلاقیت، لازم است وجه تمایز این مفهوم و فرایند نوآورى روشن شود.
برخى از نویسندگان تمایزى بین خلاقیت و نوآورى قایل شده‏اند، براى مثال: کونتز (Kontz) نوآورى را به کارگیرى ایده‏هاى نوین ناشى از خلاقیت یاد کرده و معتقد است که نوآورى می‌تواند محصولى جدید، خدمتى جدید یا راهى جدید براى انجام کارى باشد، در حالی که خلاقیت توانایى و قدرت ایجاد فکر و یا ایده جدید و نو است. البرشت (Albershet) خلاقیت و نوآورى و وجه تمایز آن ها را ‌به این صورت مطرح ‌کرده‌است که خلاقیت یک فعالیت ذهنى و عقلانى براى به وجود آوردن ایده جدید و بدیع است، حال اینکه نوآورى، تبدیل خلاقیت (ایده نو) به عمل و یا نتیجه (سود) است. او نوآورى را عملیات و مراحل مورد نیاز براى نتیجه‏گیرى یک فکر بکر و واقعیت جدید مى‏داند. از این­زاویه، شخص خلاق ممکن است نوآور نباشد، ولى توانایى عرضه و یا فروش آن ها را داشته باشد لذا فرد نوآور غالبا خلاق است ولى همه افراد خلاق الزاماً نوآور نیستند.

رابطه(۲-۱۲)

TCA_j,t= + + + + +

در این رابطه:

: TCA_j,t برابر با کل اقلام تعهدی در سال t که به شرح رابطه (۲-۱۲-۱) می‌باشد.

رابطه(۲-۱۲-۱)

=ΔCA_j,t– ΔCL_j,t – Δcash_j,t + ΔSTDEBT_j,t TCA_j,t

CFO_j,t: جریان های نقدی عملیاتی شرکت j در سال t که به شرح رابطه ی (۲-۱۲-۲) می‌باشد.

رابطه(۲-۱۲-۲)

NIBE_j,t – TA_j,t= CFO_{j, t}

NIBE_j,t : برابر سود خالص شرکت j قبل از اقلام غیر مترقبه در سال t

TA_j,t : برابر با کل اقلام تعهدی شرکت در سال t

رابطه (۲-۱۲-۳)

TA_j,t = (ΔCA_j,t– ΔCL_j,t – Δcash_j,t + ΔSTDEBT_j,t – DEPN_j,t)

:ΔCA_jt تغییر در دارایی های جاری شرکت j بین سال t وt-1

ΔCL_j,t: برابر با تغییر در بدهی های جاری شرکت j بین سال t و t-1 ،

Δcash_jt: برابر با تغییر در نقد شرکتj بین سال t و t-1

ΔSTDEBT_j,t: تغییر در حصه جاری بدهی های شرکت بین سالt و سال t-1

DEPN_j,t : هزینه استهلاک و تهی شدن شرکت j در سال t

: ΔRev_j,_t تغییر در درآمد شرکتj بین سال t و سال t-1

PPE_j,_t: برابر با ارزش ناخالص اموال، ماشین آلات و تجهیزات در سال t

۲-۹-۳- یافته های تجربی درباره ی کیفیت اقلام تعهدی

اسلون (۱۹۹۶) اثبات کرد که شرکت های با سود گزارش شده بالاتر از جریان وجوه نقد عملیاتی (حجم بالای اقلام تعهدی)، در سال های آتی کاهشی در سود عملیاتی را تجربه خواهند کرد.

دچو و دیچو (۲۰۰۲) به شواهدی دست یافتند که نشان می‌دهد کیفیت اقلام تعهدی با قدر مطلق اقلام تعهدی، طول چرخه عملیاتی، انحراف استاندارد فروش، جریان های نقدی و سود رابطه ای منفی دارد و با اندازه ی شرکت رابطه ی مثبت دارد. آن ها نتیجه گیری کردند که دقت بیشتر برآورد در فرایند اقلام تعهدی، دلالت بر هم نوایی خوب بین اقلام تعهدی جاری و تحقق جریان های نقدی گذشته، حال یا آینده دارد. نتایج آن ها نشان می‌دهد که کیفیت اقلام تعهدی با متغیرهای بنیادین اقتصادی رابطه ی قوی دارد. به عبارتی، متغیرهای بنیادی رویکردی جایگزین برای جهت دهی سنجه های کیفیت اقلام تعهدی فراهم می آورد.

خواجوی و ناظمی (۱۳۸۴) نشان دادند که میانگین بازده سهام شرکت ها تحت تاثیر میزان اقلام تعهدی و اجزای مربوط به آن قرار نمی گیرند. آن ها همچنین نتیجه گیری کردند، هرچه مدیران اختیار عمل بیشتری برای ایجاد اقلام تعهدی داشته باشند، امکان استفاده از آن ها برای تاثیرگذاری بر سود کاهش می‌یابد.

نتایج تحقیق رسائیان و حسینی (۱۳۸۷) نشان داد که متغیر کیفیت اقلام تعهدی با هزینه ی بدهی رابطه ی مثبت دارد، اما تاثیر آن بسیار ناچیز بود و چنین نتیجه گیری کردند که کیفیت اقلام تعهدی اعم از اختیاری و غیراختیاری ، تاثیر معناداری بر هزینه ی سرمایه شرکت ندارند.

۲-۱۰- نقد شوندگی سهام

قابلیت نقدشوندگی یک ورقه سهام به معنای امکان فروش سریع آن است. هر چقدر سهمی را بتوان سریع تر و با هزینه ی کم تری به فروش رساند، می توان گفت که آن سهم از نقدشوندگی بیشتری بر خوردار است. اوراق بهاداری که به طور روزانه و به دفعات مکرر معامله می‌شوند، نسبت به اوراق بهاداری که به دفعات محدود و یا دفعات کم معامله می‌شوند، قابلیت نقدشوندگی بیش تر و در نهایت ریسک کم تری دارند. نقش عامل نقدشوندگی در ارزش گذاری دارایی ها حایز اهمیت است؛ زیرا سرمایه گذاران ‌به این موضوع توجه دارند که اگر بخواهند دارایی ها ی خود را به فروش رسانند، آیا بازار مناسبی برای آن ها وجود دارد یا خیر؟ هر چقدر قابلیت نقدشوندگی یک سهم کمتر باشد، آن سهم برای سرمایه گذاران جذابیت کم تری خواهد داشت، مگر این که بازده ی بیشتری عاید دارنده آن شود (جفری و نیکلسون^[۲۴]،۲۰۰۳). نقدشوندگی تابعی از توانایی انجام معامله ی سریع با حجم بالایی از اوراق بهادار و هزینه ی پایین است. ‌به این معنی که قیمت دارایی در فاصله ی زمانی میان سفارش تا خرید، تغییر چندانی نداشته باشد (لیو^[۲۵] ، ۲۰۰۶ ). درجه ی نقدشوندگی یک سرمایه گذاری وقتی پایین است که قیمت منصفانه ی آن به سرعت به دست نیاید. میزان نقدشوندگی سهام بر تصمیمات سرمایه گذاران در تشکیل پرتفوی سرمایه گذاری مؤثر است. به عبارت دیگر، سرمایه گذاران منطقی برای سهامی که نقدشوندگی کمتری دارد، صرف ریسک بیشتری را مطالبه می‌کنند و بازده ی مورد انتظار آن ها بیش تر خواهد بود. ‌بنابرین‏، رابطه ی منفی بین نقدشوندگی و بازده ی سهام در سطح ساختارهای کوچک وجود دارد. زیرا نقدشوندگی کم تر مساوی با ریسک بیشتراست و ریسک بیشتر همراه با بازده ی بیشتر است. اما در سطح کلان و در سطح یک کشور این انتظار می رود، هرچه نقدشوندگی سهام بیشتر می شود در برگیرنده ی اطلاعات جدیدی برای تغییرات تدریجی سهام باشد که به بالارفتن سطح بازده منجر خواهد شد (برلوتی و همکاران^[۲۶]، ۲۰۰۶).

نتایج پژوهش های مختلف نشان می‌دهد زنان هشت برابر بیشتر از مردان خشونت همسرانشان را تجربه می‌کنند (سولر، وینایاک، و کوآداینو۲۰۰۰ به نقل از یزد خواستی ۱۳۸۷). و همین طور بر پایه آمار منتشر شده سازمان بهداشت جهانی از هر سه زن یک زن در طول زندگی خود مورد خشونت خانگی واقع می شود (سازمان بهداشت جهانی ۲۰۰۸).

تا ۴ دهه قبل هیچ یک از جامعه شناسان به طور خاص به بررسی پدیده خشونت خانگی نپرداخته و افرادی مانند پزشکان و روانپزشکان که به صورت مستقیم با آن ارتباط داشتند آن را مطرح کردند و از طریق مقالات متعددی که در زمینه بررسی های بالینی ‌در مورد کودکان کتک خورده نوشته شد مسئله خشونت خانوادگی به افکار عمومی و متخصصان جامعه ارائه گردید جامعه شناسان تا قبل از این با اینکه از وجود خشونت در خانواده آگاه بودند گمان می بردند این نوع رفتار خشونت آمیز استثنایی ست و در شرایط بحرانی (طلاق، جدایی و فقر مالی) در میان خانواده ها بروز می‌کند اما از دهه ۷۰ میلادی نگاه پژوهشگران متوجه این پدیده شد و با انجام دادن بررسی های گوناگون کوشیدند خشونت خانگی را شناسایی کنند. بررسی های مربوط به خشونت با مقاله ای آغاز شد که در سال ۱۹۶۲، هنری کمپ و همکاران تحت عنوان “علائم مشخصه کودک کتک خورده “منتشر گردید (کریمی،۱۳۸۶) در اینجا به برخی مطالعات و تحقیقاتی که در داخل و خارج از کشور به بررسی خشونت علیه زنان پرداخته‌اند اشاره می شود.

جان ای. ابراین پژوهشی تحت عنوان خشونت در خانواده های مستعد طلاق در آمریکا در سال ۱۹۶۹ انجام داد حجم نمونه آماری در این پژوهش ۱۵۰ نفر می‌باشد که شامل ۵۲ درصد از زنان و ۴۸ درصد از مردانی است که درگیر طلاق بودند همچنین تکنیک جمع‌ آوری اطلاعات در این پژوهش، مصاحبه می‌باشد نتایج این تحقیق ‌به این ترتیب بود:

-رفتار خشونت آمیز بیشتر در خانواده هایی متداول است که شوهران آن ها در شغل و نقش نان آوری خانواده موفق نبودند.

-همچنین شوهران پایگاه پایین تری نسبت به همسرانشان داشته باشند لذا شوهران جهت اثبات مجدد برتری پایگاه شان در برابر دیگر اعضای خانواده به رفتار خشونت گرایانه متوسل می‌شوند (ابراین، ۱۹۷۱).

سوزان استاین متز یک پژوهش مقایسه ای بین کتک خوردن زن و کتک خوردن شوهر در سال ۱۹۷۵ بر روی نمونه ای شامل ۵۷ خانوار که به طور تصادفی انتخاب شده بودند انجام داد این پژوهش از طریق مصاحبه با افراد خانواده و از جمله فرزندان در دلاویر انجام شد و ‌به این نتایج دست یافت:

-بیش از ۶۰ درصد خانواده های مورد بررسی در طی ازدواج خود خشونت را تجربه کرده بودند.

– در خانواده های مورد بررسی مردان آسیب بیشتری وارد می‌کردند اما میل زن و شوهر به استفاده از خشونت برای رفع اختلاف خانوادگی به یک اندازه بود اما اگر استفاده از اشیاء خارجی را کنار بگذاریم، شمار مردان در آسیب زدن به همسرشان فزونی می‌یابد و علت آن قوی تر بودن مردان نسبت به زنان می‌باشد ( استاین متز، به نقل از روی، ۱۳۷۷).

– هوتالینگ و سوگارمن، با بررسی بیش از ۴۰۰ گزارش مربوط به زنان کتک خورده که در فاصله سال های ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۵ در سمینارها ارائه و در مجلات چاپ شده بود کوشیدند مشخصاتی را ‌در مورد زنان طبقه بندی کنند که در میان آن ها عمومیت دارد و سبب می شود که قربانی خشونت شوند که یکی از آن مشخصات که به مثابه عامل مشترک در میان زنان کتک خورده مشاهده می شود تنها جنس آن ها یعنی تعلق داشتن به جامعه زنان است ( اعزازی، ۱۳۸۰). و دیگری داشتن تجربه خشونت و یا مشاهده آن در زندگی دوران کودکی بود.

ماریا روی یک بررسی ‌در مورد ۱۵۰ زن آمریکایی که مورد ضرب و شتم توسط شوهرانشان واقع شده بودند در سال ۱۹۹۷ انجام داد اطلاعات و آمار و ارقام مربوط به بررسی درباره بدرفتاری با زنان از سوی همسرانشان طی یک سال از مؤسسه‌ زنان مورد بدرفتاری قرار گرفته و بحران زده تهیه شده است ۱۵۰ زن تحت بررسی به طور تصادفی از ۱۰۰۰ زن موجود انتخاب شدند و مورد مصاحبه قرار گرفتند این بررسی به نتایج زیر دست یافت:

نتایج حاصل از سابقه خشونت در خانواده پدری نشان داد که ۱/۸۱ درصد از شوهرانی که زنان خود را کتک زده بودند در خانواده پدری شاهد کتک خوردن مادرشان از پدرشان بوده اند و در بین زنان کتک خورده ۳/۳۳ درصد شاهد کتک خوردن مادرشان از پدرشان بودند و عنوان کرده‌اند که از رفتار خشونت آمیز شوهرانشان حیرت نکرده اند زیرا با این پدیده آشنا بودند.

پژوهشی با عنوان دریافت زنان از خشونت علیه ایشان بین زنان زندانی انجام شد هدف از این تحقیق بررسی ارتباط بین تساوی گرایی نقش جنسی و تحمل خشونت علیه زنان در بین نمونه ای از زنان زندانی اعلام شده بود یافته ها نشان داد زنان دارای باورهای سنتی نقش جنسی نسبت به زنانی که نگرش های برابر خواهانه داشتند بیشتر متحمل خشونت می شدند (جارکو،۲۰۰۲ به نقل از وردی نیا و همکاران ۱۳۸۹).

شهلا اعزازی تحقیقی با عنوان خشونت خانوادگی (زنان کتک خورده) در سال ۱۳۷۶ در تهران انجام داده است که نتایج آن را در کتابی مشتمل بر ۳ بخش می‌باشد ارائه ‌کرده‌است: در بخش نخست به تعریف خشونت و پیشینه تحقیق و در بخش دوم به تئوری های رایج در باب خشونت پرداخته است و در بخش سوم نتایج مصاحبه نیمه استاندارد با زنانی که از شوهران کتک خورده اند آورده است نمونه آماری تحقیق شامل۵۳ نفر از زنانی ست که به مراکزمشاوره و پیشگیری بهزیستی مراجعه کرده بودند این بررسی با توجه به نظریه ساختار اقتداری (مردسالاری) انجام شده است و نتایج زیر به دست آمد:

عوامل مؤثر بر خشونت از نظر وی شامل نگرش های اجتماعی در رابطه با خشونت( مثل پذیرش خشونت از طرف جامعه، مقصر دانستن قربانی و…..)، نگرش نسبت به مردان(مثل بالاتر بودن موقعیت، و پایگاه اجتماعی مردان، مردانه دانستن خشونت، غیرقابل تغییر دانستن برخی از خصوصیات مرد و……)، نگرش نسبت به زنان(مثل پایین تر بودن موقعیت و پایگاه اجتماعی زنان نسبت به مردان، انطباق خصوصیات اخلاقی زن با درخواست های مرد و….) نگرش نسبت به ازدواج و تشکیل خانواده ( مهم بودن ازدواج به خودی خود،طبیعی بودن تعارض های خانوادگی، خصوصی بودن خانواده و…)، شرایط اجتماعی موجود در ایران ( ساختار مردانه سازمان های رسمی، نبود حمایت های اقتصادی و اجتماعی و…..) (اعزازی، ۱۳۸۰).

علل ارتباطی بین فردی در ایجاد و پذیرش خشونت نسبت به زنان در خانواده به نحوه روابط و تعامل های دو جنس زن و مرد و روابط ویژه آن ها در خانواده به عنوان زن و شوهر باز می‌گردد یکی از علل ارتباطی نحوه اسنادهی است در مجموع، بافت فرهنگی و اجتماعی در بسیاری از جوامع، پیش داوری ها، عقاید و الگوهایی را ترویج می‌کند که سرسپردگی محض زن و در نهایت خشونت علیه زنان را توجیه می‌کند (سالاری فرد،۱۳۸۸).

بر همین اساس است که آموزه های اسلامی ، عزلت و گوشه نشینی، که اگر نگوییم مصداق بارز، دست کم باید گفت از جمله مصادیق فرد گرایی است را ناپسند و غیر قابل قبول و «مسئولیت پذیری اجتماعی » انسان را امری ضروری دانسته اند. «سعد بن اشجع » از اصحاب پیامبر(ص) بود که با برداشت های ناروا از اسلام ، گمان می کرد رشد و هدایت انسان در گریز از اجتماع و مسئولیت اجتماعی است ؛ وی در مقابل پیامبر(ص) و جمعی از صحابه ایستاد و خدا و رسولش را گواهی گرفت که عزلت و شب زنده داری پیشه کند ، پیامبر(ص) به او فرمود : «کاری انجام نداده ای! وقتی با مردم آمیزش نداری چگونه امر به معروف و نهی از منکر خواهی کرد ؟»؛ (نوری طبرسی، ۱۴۰۸ ق، ج ۱۲: ۱۸۳).

جامعه ای که چنین فرایندی را نپذیرد بسان مجموعه ای درهم و مغشوش و بی قاعده و تدبیر خواهد بود که سرانجام دچار فروپاشی و هلاکت می‌گردد.

ب. ولایت مؤمنان بر یکدیگر

شکل ویژه مسئولیت اجتماعی که اسلام آن را پذیرفته و برحفظ آن اصرار نموده است بر مبنای ولایت مؤمنین نسبت به یکدیگر است . این ولایت به حدی است که همه مؤمنان (مسلمانان ) را فارغ از منصب و موقعیتشان پوشش می‌دهد ، به گونه ای که نوعی حق و تکلیف متقابل را نسبت به همه افراد اجتماع به رسمیت می شناسد .این ولایت جدا از دیگر ولایت هایی است که در شریعت اسلام پذیرفته شده است، نظیر ولایت پدر نسبت به فرزند ، ولایت امام (ع ) نسبت به مردم و …؛ البته متمایز بودن این ولایت به معنای آن نیست که هیچ نوع ارتباطی با دیگر ولایت ها ندارد؛ آن گاه که در مقام عمل این ولایت با ولایت امام (حاکم) تعارض پیدا کند، ولایت امام برتری دارد، هرچند در چنین فرضی دیگر محلی برای ولایت نخستین نیست.به هر حال ، اساسی ترین مبنای امر به معروف و نهی از منکر ، نوع ولایت خاصی است که شریعت مقدس اسلام بین افراد اجتماع اسلامی به رسمیت شناخته است. تأیید کننده این امر این است که در برخی از متونی که فریضه امر به معروف و نهی از منکر را بیان می‌کنند نخست از ولایت مؤ منین سخن به میان آمده و سپس این فریضه متفرع بر آن آورده شده است . در تعالیم اسلامی ، کسانی که اصل دین اسلام را پذیرفته و اصول آن را باور نموده اند ، «مؤمن» نامیده می‌شوند . خداوند در آیه ۷۱ سوره توبه، امر به معروف و نهی از منکر را برای مؤمنین مطرح می کند . استاد شهید مطهری در توضیح این آیه آورده است که این دو عمل، یعنی امر به معروف و نهی از منکر، ناشی از علاقه ایمانی است و به همین دلیل این دو جمله ( یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر ) بی فاصله به دنبال ولای ایمانی مسلمانان آورده شده است؛ (مطهری، ۱۳۸۴،۷)

۲-۴- جایگاه امر به معروف در قران

امر به معروف و نهی از منکر به عنوان دو اصل اصلاح جویی و مبارزه دائم با فساد، شالوده اصلی و اساسی تربیتی اسلام است که افراد را به مشارکت اجتماعی و نظارت و کنترل اجتماعی ملزم می‌کند.در قرآن کریم آیات زیادی وجود دارد که دلالت بر امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند ، یعنی بعضی از این آیات به صراحت و به طور آمرانه در این زمینه تأکید دارند و بعضی به طور غیر مستقیم و ارشاد گرایانه به رواج این دو آموزه ی دینی می پردازند.

۱-سوره آل عمران آیه ۱۰۴:

ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون:باید از میان شما گروهی باشند که دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و آنان رستگارانند.

از امام صادق (ع) درباره این آیه سوال شده که آیا امر به معروف و نهی از منکر بر همه امت -بر طبق معنای ظاهری آیه-واجب است؟ ایشان فرمودند نه .بلکه این عمل بر شخصی که قومی فرمانش را ببرند میسر می شود این دستور قرآنی خاص است که عمومیت ندارد .بعضی مفسرین بر اساس حدیثی از امام باقر (ع)معنای امر به معروف را بسیار ویژه می دانند و آن را در اختیار افرادی خاص قرار می‌دهند و معتقدند این آیه متعلق به آل محمد (ص) و تابعین آن ها‌ است که به خیر دعوت می‌کنند و امر به معروف و نهی از منکر می نمایند.برخی دیگر از علمای علم تفسیر « من » را در آیه مذکور بیانیه می دانند و استدلال به « بعضیه » را صحیح نمی دانند زیرا در این صورت وجوب امر به معروف و نهی از منکر فراگیر می شود به عبارت دیگر هر کس که علم به معروف و نهی از منکر داشته باشد و شرایط آن را بداند ، بر او واجب می شود(راوندی،۱۴۰۵،ج۳۵۸:۱)

۲-سوره توبه آیه ۷۱:« والمومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یقیمون الصلاه و یوتون الزکاه و یطعیون الله و رسوله اولئک سیرحمهم ان الله عزیز حکیم:مردم مومن از مردان و زنان ، بعضی از آن ها اولیای بعضی دیگرند: امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و نماز را بر پا می دارند و زکات می‌دهند خدا و رسول او را اطاعت می‌کنند و آن ها کسانی هستند که خداوند بر آن ها رحمت خواهد فرستاد به درستی که خداوند عزیز و حکیم است.»

نظرات و تفسیر های مختلفی در ذیل این آیه ذکر شده که اکثرا دلالت بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر دارد.حتی برخی از علماء معتقدند بر اساس این آیه امر به معروف و نهی از منکر وظیفه همه مؤمنان است و در این مورد هیچ اختلاف نظری وجود ندارد.بنا بر ظاهر آیه و خطاب آن به همه مؤمنان است به طوری که مؤمنان همگی مکلف شده اند که امر به معروف و نهی از منکر را بر پا دارند و در مسیر تحقق آرمان های آن بکوشند و تنها در این صورت است که جامعه اسلامی و اهداف متعالی بر آن استوار می شود.در این آیه امور واجبی چون برپایی نماز و دادن زکات و مهم تر از این دو اطاعت از خداوند باریتعالی و رسول او که از تمام واجبات برتر است بعد از امر به معروف و نهی از منکر ذکر شده است.یعنی امر به معروف و نهی از منکر هماننند موارد پیش گفته است و مومنین به داشتن این حالات و انجام این اعمال توصیف شده اند.(حسینی،۱۳۹۱،ص۱۷)

۳-سوره آل عمران آیه ۱۱۰:« کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله و لو آمن اهل الکتاب لکان خیرالهم منهم المومنون و اکثر هم الفاسقون: شما بهترین امتی هستید که از میان مردم انتخاب شده اند.امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید و اگر اهل کتاب ایمان بیاورند.برای آن ها بهتر است فقط بعضی از آن ها ایمان دارند و بیشتر آن ها فاسق هستند.»