متوسط تعداد تلفات به ازای زلزله های مرگبار

کشورهای در حال توسعه کشورهای صنعتی

شکل ۲-۴ در طول قرن گذشته میزان تلفات حاصل از زلزله در کشورهای صنعتی با عامل ۱۰ کاهش یافته است (در نتیجه طراحی و پیاده کردن سازه‌های مناسب، برنامه ریزی شهری و سیستم امدادرسانی مناسب ) در حالی که در کشورهای در حال توسعه این میزان هنوز بالا است (۴)

مطابق با گفته های دستیار دفتر بلاهای خارجی ایالات متحده^[۴۰]، هر دوی ملتهای در حال توسعه و صنعتی در نیمه اول قرن بیستم، تقریبا ۱۲ هزار مرگ به ازای هر زلزله مرگبار را تحمل کردند،در نیمه دوم،تعداد تلفات حاصل از زلزله در کشورهای صنعتی کاهش یافت در حالی که چنین امری در کشورهای درحال توسعه رخ نداده است [۴] بر اساس مشاهدات قرن گذشته، می توان ‌به این نتیجه رسید که بالا ماندن خطر زلزله شهری درکشورهای در حال توسعه، بی اطلاعی از این ریسک و ابزارهای مناسب مدیریت آن می‌باشد.

۲-۵-۱ ایران و زلزله

ایران در منطقه جغرافیایی خاورمیانه واقع شده است در طی قرن‌ها، این منطقه به عنوان متصل کننده ترانزیتی اروپا و آسیا شناخته شده است همچنین کشور ایران در بالای خلیج فارس قرار گرفته است،درحالی که بسیاری از مردم دنیا این کشور را به علت مشکلات سیاسی می شناسند، تعداد کمی از وضعیت پرخطر زمین شناسی آن آگاه می‌باشند.

ایران بیشترین تعداد زلزله قابل توجه را در طول قرن گذشته تجربه ‌کرده‌است،متاسفانه به علت ضعف در برنامه ریزی و بسیاری مسائل دیگر، یکی از پائین ترین کشورها از لحاظ سطح آمادگی در رویارویی با زلزله می‌باشد. بیش از ۲۴۰۰۰۰ نفر در اثر زلزله جان خود را در ایران از دست داده‌اند [۳] زلزله در حدود ده بیلیون دلار هزینه برای بازسازی در برداشته که با توجه با اقتصاد ایران رقم بسیار بالایی می‌باشد [۳]. یک الگوریتم مناسب جهت تخمین مناسب مکان‌ یابی جهت فوریت پزشکی و امدادرسانی مناسب می‌تواند جان انسان‌ها را تا حد زیادی نجات دهد. بیشتر زلزله ها در قسمتهای جنوبی آسیا در کناره اقیانوس آرام و اقیانوس هند و در ساحل غربی آمریکا در کناره اقیانوس آرام، رخ می‌دهند. هشتاد و یک درصد زلزله های بزرگ در این مناطق روی می‌دهد. شکل ۱-۴ محل رخداد زلزله های بزرگ را نشان می‌دهد. همان‌ طور که مشاهده می کنید، ایران در منطقه ای زلزله خیز قرار گرفته است.

از آنجایی که ایران بین دو گسل اصلی ‌نیم‌کره شرقی واقع شده است، به طور ساختاری یک منطقه متزلزل محسوب می‌گردد. بیش از ٩۵ درصد تلفات زلزله در این ناحیه رخ داده است [۷] بیش از نصف آن افراد در ایران بوده اند.

شکل ۲-۵ نقش زلزله های بزرگ [۳]

کشور

زلزله ها

ایران

۱۶

ژاپن

۱۵

چین

۱۳

ترکیه

۹

هند

۷

جدول ۲-۱ تعداد زلزله های بزرگ در هر کشور با توجه به جدول آماری که از ابتدای تاریخ تا کنون موجود است [۳]

با توجه ‌به این داده ها، می توان ایران را زلزله خیزترین کشور جهان دانست. علاوه بر این برای ارزیابی مدل فعلی امدادرسانی ایران، باید تلفات حاصل از زلزله را نیز مورد آزمایش قرار دهیم. جدول ۱-۲ حاوی داده های مذکور می‌باشد از جدول مذکور نتایج بسیار مهمی را می توان استخراج کرد.اگرچه تعداد زلزله های بزرگ ژاپن تقریبا مشابه با ایران می‌باشد، اما تعداد تلفات آن کمتر از یک دهم تلفات ایران می‌باشد ، چنین مسئله ای حاکی از ضعف سیستم امدادرسانی ایران در کنار ضعفهای دیگر مانند ضعف سازه ای ساختمان‌ها می‌باشد. در قسمت بعد شیوه امدادرسانی در هنگام زلزله مورد بررسی قرار می‌گیرد.

کشور

زلزله ها

چین^[۴۱]

۲/۱میلیون

ایران

۵۵۳۰۰۰

هند

۳۰۰۰۰۰

شیلی

۲۷۴۰۰۰

ژاپن

۵۱۳۱۰

جدول ۲-۲ تلفات مربوط به زلزله در هر کشور(با توجه به آماری که از ابتدای تاریخ تا کنون موجود است) [۳]

۲-۶ مروری بر روند امداد رسانی و تخصیص صحیح نیروی انسانی در هنگام زلزله در جهان و ایران

تخصیص نامناسب تیم‌های امداد و نجات یکی از مسائل عمده بالا بودن آمار تلفات در منطقه بوده است. مطالعات می‌دانی در زلزله­های اخیر در ایران نشان دهنده این امر است که در زمان بروز زلزله تخصیص امکانات با اختلال و سردرگمی زیادی مواجه است [۵] صلیب سرخ در گزارش سالانه خود ‌در مورد حادثه بم می‌نویسد: “… مدیریت بحران فاقد اقتدار لازم بود” [۶] “رقابت نیروهای نظامی و هلال احمر برای نجات افراد شدید بود اما مدیریت بحران فاقد اقتدار لازم بود” [۱۱] در زلزله بم و بر اساس مشاهدات انجام شده در ساعات پس از وقوع بحران، تیم‌های امدادی همگی در مناطقی خاص تمرکز کرده ­بودند در حالی که در محله­هایی که نیاز شدید به امدادگرها داشته اند خبری از ‌گروه‌های امدادی نبوده است [۷] هیچ تیم خاصی مدیریت بحران را عهده­دار نبوده است و تنها برخی افراد مسلط به زبان انگلیسی به صورت خود سازماندهی شده با استقرار در فرودگاه، تیم‌های خارجی را راهنمایی می­کرده ­اند [۱۲] در کشور ما نبود یک سیستم مناسب مدیریت و تخصیص در زمان زلزله به همراه سایر عوامل منجر به بالاتر بودن میزان خسارات ناشی از این حوادث در ایران نسبت به استانداردهای جهانی شده است [۱۳]

بررسی حوادث چند سال گذشته در ایران مشخص می­ کند که روش های پیش ­بینی، پیش­گیری، امداد­رسانی، بازسازی و … در کشور ما توانایی چندانی ندارند. مشاهدات انجام شده ‌در مورد زلزله بم و زلزله مرزن آباد موارد ذیل را روشن می­سازند[۷]

1. 1. اطلاع­رسانی دقیقی ‌در مورد چنین حوادثی وجود ندارد به طوری که تا چند ساعت پس از لرزش تهران مرکز زمین لرزه مشخص نبود.

1. 1. رسیدن نیروهای امدادی به منطقه حادثه­دیده با تأخیر بسیار زیادی صورت ‌می‌گیرد (نیروهای امدادی روسیه تنها ۳ ساعت بعد از زلزله بم در محل حاضر بودند در حالی که هلال احمر و سایر ارگان­های ذیربط تا شب حادثه به محل نرسیدند، همچنین ‌در مورد برخی روستاهای حادثه دیده کمک رسانی بعد از سه الی چهار روز شروع شد).

1. 1. نیروهای مردمی که قبل از نیروهای امدادی به منطقه می­­رسند آموزش‌های امدادی لازم را ندیده­اند (گزارش‌های بسیاری ‌در مورد نقص عضوهای مصدومین به علت عدم آشنایی امدادرسانان به گوش می‌رسد).

میسرا وکاستیو^[۶۷] (۲۰۰۴) خاطر نشان ساختند که دانشجویان در مقاطعی از هر نیمسال تحصیلی، مثل امتحان و در هنگام رقابت با دوستان خود برای دستیابی به نمرات بالاتر ، استرس بیشتری را گزارش می‌کنند.

فشردگی دوره های تحصیلی

د‏ر جامعه پر شتاب امروزی بیشتر افراد ‏می‌خواهند که از حداقل زمان، حداکثر استفاده ‏را ببرند. پیامد و نتیجه چنین شتابی ممکن است که همراه با دستیابی به اهداف متعددی باشد، لیکن فرد از روند رسیدن به چنین اهدافی لذتی نبرد. دوره های تحصیلی فشرده، دوره هایی هستند که طاقت فرسا بوده و بایستی درسی را در طول آن دوره بتوان به خوبی به پایان رساند. انتظارات فراغت از تحصیل درکمترین زمان، ممکن است به گونه‌ای باشدکه دانشجویان دوره های تحصیلی فشرده‌ای را تحمل کنند و از لحاظ جسمانی، روانی، اجتماعی و آموزشی در تنگنا قرار گیرند. آنان ممکن است دچار بیماری‌های جسمانی یا اختلالات هیجانی شوند (گرین برگ.۱۹۹۰‏).

رقابت

امروز در جهانی زیست می‌کنیم که بر پیشرفت و توانایی برای موفقیت در زمینه‌های مختلف زندگی تأکید می‌شود. چنین پیشرفتی جزء از راه کار و تلاش جدی و خستگی ناپذیر به دست نمی‌آید. در هر حال موفقیت و پیشرفت در ابعاد مختلف زندگی با رقابت با دیگران همراه است. موفقیت در فعالیت‌ها و تلاش‌ها باعث رشد عزت نفس می‌شود و شکست موجب بیماری و ناامیدی و حرمان می‌گردد. روانشناسان اظهار می‌دارند که رقابت منبعی از اضطراب و افسردگی به شمار می‌آید. آنان در این زمینه به اضطراب پیشرفت اشاره می‌کنند. اضطرابی که به دنبال ترس از شکست همه جانبه در فرد به وجود می‌آید.

در تحقیقی ۲۵ ‏دانشجوی دانشکده حقوق دانشگاه پنسلوانیا که۸۰ درصد ‏آنان دانشجوی سال اول بودند مورد بررسی قرارگرفتند. آنان خود را نیازمند به خدمات مشاوره‌ای معرفی کردند و عنوان ‌داشتند که سطح بالایی از استرس را تجربه کرده و دارای اضطراب و افسردگی هستند. همه این دانشجویان در دوره دبیرستان، دانش‌آموزانی ممتاز بودند لیکن در دانشگاه نسبت بالائی از دانشجویان مشروطی و دچار افت تحصیلی را در بر می‌گرفتند. اینان به هنگام ورود به دانشکده حقوق خود را در رقابت با کسانی ‌یافتند که بهتر و یا حتی باهوشتر از آنان بودند. پذیرش چنین موضوعی برای آنان مشکل بودکه به عنوان افرادی در حد متوسط پذیرفته شوند و عملکردشان در حد متوسط از میان گروهی از افراد سرآمد ارزیابی گردد. در نتیجه چنین حالتی به کاهش عزت نفس در این افراد انجامید و آنان را به اجتناب از موقعیتهای تهدید کننده رهنمون کرد (دابسن،۱۹۸۲).

کمرویی

از آنجا که ورود به دانشگاه تجربه جدیدی به حساب می‌آید افراد و محیط اطراف نیز اموری تازه و جدید بنظر می‌رسند. پس دور از انتظار نیست که بسیاری از دانشجویان احساس ‌کم‌رویی و خجالت نمایند. ‌کم‌رویی عامل فشارزای مهمی برای برخی از دانشجویان دانشگاه قلمداد می‌شود. فرد خجالتی از برخورد با افراد ترس دارد و بیشتر مردم گریز است، بویژه هنگامی که با افرادی که از لحاظ عاطفی یا هیجانی (همچون غریبه‌ها، صاحبان قدرت و اعضای جنسی مخالف) تهدید کننده محسوب می‌شوند برخورد نمایند. ‌کم‌رویی را می‌توان یک معلولیت روانی قلمداد کرد. گاهی اوقات شکلی شدیدتر از معلولیتهای جسمانی یافته و آثار مخرب و زیانباری می‌تواند درپی‌داشته باشد.‌کم‌رویی ممکن است باعث شودکه فرد قادر به برقراری ارتباط با افراد ناآشنا نداشته باشد و نتواندکه با آن دوست شود و به طور بالقوه از تجربیات مفید و خوشایند لذت ببرد.

دانشجوی خجالتی در بیان خواسته و تمنیات قلبی خود ناتوان بوده و نمی‌تواند عقاید و ارزش‌های خود را ابراز نماید و بدین سان باعث می‌شود که ار‌زشیابی‌های مثبت دیگران، از اوکاهش یابد. احساسات منفی دیگری همچون افسردگی، اضطراب و تنهایی به طوری با نوعی ‌کم‌رویی همراه می‌شوند. دانشجویان دانشگاه ممکن است استرسی را تجربه کنندکه ناشی ازکمروئی آنان در برخورد با اساتید، مدیریت دانشگاه، جنس مخالف یا حتی دانشجویان دیگر باشد، و چنین استرسی ممکن است در کلاس درس، سلف سرویس(غذا خوری) یا حتی در اتاقهای خوابگاه تجربه شود. به هر حال ‌کم‌رویی حالتی ناخوشایند و نامطلوب است و بایستی با به کارگیری راهبردهای مقابله مفید تأثیر آن را خنثی کرد.

مشکلات مالی، حمایت والدین

انسان در هر مرحله از زندگی خود در معرض حوادث و ناملایمات گوناگون قرار می‌گیرد. چندین تحقیق به نقش فشارزاهای اقتصادی، اجتماعی، خانوادگی و تأثیرآن بر علایم جسمانی و روانی ‌در کودکان ، نوجوانان و جوانان پرداختند (مک لوید^[۶۸] ،۱۹۸۹). حمایت اجتماعی بنظر می‌‌رسد که نقش مهمی در ارتباط بین استرس و بهداشت روانی و جسمانی بازی کند. تحقیقات نشان ‌می‌دهد که حمایت اجتماعی با چگونگی اثرات استرس ارتباط دارد. الدر وکاسپی^[۶۹] (۱۹۸۵) متوجه شدندکه پدرانی که از درآمد پایین رنج می‌برند به طور معنی‌داری تحریک پذیرتر و انفجاری‌تر هستند. تحقیقات نشان ‌می‌دهد که فشارهای اقتصادی و خانوادگی میزان پریشانی حالی را در هر دو گروه زن و مرد افزایش می‌دهد. دیگر اینکه حمایت پدرانه و مادرانه اضطراب و پریشان حالی را در هر دو گروه دختر و پسر کاهش می‌دهد. پژوهش‌هایی که در بررسی اثرات حمایت اجتماعی بر بهداشت روانی و جسمانی کودکان و نوجوانان پرداخته‌اند، شواهد محکمی دال بر همبستگی مستقیم، بین حمایت و بهداشت ارائه می‌دهند (کامپوس^[۷۰]،۱۹۸۷‏). تحقیقات انجام شده همچنین نشان ‌می‌دهد که فشار اقتصادی با حمایت والدین برای دختران کاهش می‌یابد، لیکن برای پسران چنین نیست. نتایج نشان می‌دهد که فشار اقتصادی میزان تنهایی و افسردگی، بزهکاری و اعتیاد به مواد مخدر را در هر دو جنس افزایش دهد. فشار اقتصادی با کاهش حمایت والدین از دختران همراه است و استرس ایجاد شده در حمایت مادری برای دختران و پسران تأثیری ندارد. همچنین مشخص شده که حمایت هر دو والد(پدر و مادر) افسردگی را در هر دو جنس کاهش می‌دهد. به هر حال تحقیقات نشان می‌دهد بین موقعیتهای فشارزای اقتصادی و ناسازگاری در نوجوانان و جوانان همبستگی وجود دارد. ‏

یافتن دوست جدید

از د‏ست ‏دادن دوستان قدیمی و انتخاب دوستان جدید غالباً رویداها‏ی فشارزا در زندگی دانشجویان محسوب می‌شود. فرد چنین پرسشهایی را ممکن است از خود بپرسد :

ـ آیا افراد دیگر مرا دوست خواهند داشت؟

ـ آیا می‌توانم کسی بیابم که علایقی همانند خودم داشته باشد؟

ـ آیا افراد حاضرندکه با من قرار ملاقات بگذارند؟

معمولاً در برخورد با دوستان قدیمی می‌توان بدون دغدغه خاطر احساسات و افکار خود را با آنان در میان گذاشت حال آنکه دوستان جدید مستلزم یک دوره آزمایش و امتحان است که مشخص گردد تا چه حد می‌توان احساسات و افکار درونی خود ‏را با آنان در میان گذاشت. به هر حال یافتن دوستان جدید عاملی است که در روابط بین فردی نقش فشارزا دارد. با این حال عضویت در باشگاه های، شرکت در مراسم دوستانه، حضور در ‌مهمانی‌ها و همکاری با دانشجویان دیگر از جمله عواملی است که در رشد سلامتی و بهداشت روانی دانشجویان نقش بسزایی دارد.

سنجش فشارزاهای روانی ـ اجتماعی

تاب آوری همچنین با مصرف مواد و نگرش به آن ارتباط دارد. گلداشتاین ،فولکنر، ووکراله^[۱] پژوهشی درباره ارتباط تاب آوری درونی با مصرف سیگار، الکل و نشانه های افسردگی بر روی تعدادی نوجوان انجام دادند، یافته های پژوهشی مذکور نشان داد که تاب آوری درونی با مصرف سیگار سال گذشته و وابستگی نیکوتینی به طور منفی همبسته بود.

فرض اساسی در درمان‌های شناختی-رفتاری در اعتیاد این است که سوء مصرف مواد در واقع ناشی از مشکلات مختلف در زندگی فرد و عدم توانایی او در برخورد صحیح با آن ها‌ است. ‌بنابرین‏ مداخلات مؤثر در درمان سوء مصرف مواد به جای تمرکز بر عمل سوء مصرف به تنهایی، میبایست به طیف گسترده ای از رفتارهای دیگر نیز توجه نماید (اختیاری، ۱۳۸۸). از آنجا که مهارت مقابله با استرس قابل آموزش است، در درمان شناختی-رفتاری ‌به این فرض نظریه یادگیری اجتماعی تأکید می شود که افراد معتاد، نیازمند فراگیری مهارت‌های انطباقی و جایگزینی روش های ناسازگارانه مقابله با استرس و جستجوی لذت هستند (رهسنوف، مارتین و مونتی^[۲]،۲۰۰۵).

تکنیک های مدیریت استرس و تمرین آرمیدگی می‌توانند از طریق کاهش سطح استرس فرد به کاهش تاثیر استرسها کمک کنند. مدیریت استرس به شیوه شناختی-رفتاری بر آن است تا حس کنترل، خودکارامدی، عزت نفس، مقابله کارامد و حمایت اجتماعی را در فرد استرسی افزایش دهد. این تغییرات حالات خلقی منفی و انزوای اجتماعی را کاهش می‌دهد و کیفیت زندگی را ارتقاء می بخشد (آنتونی^[۳]و همکاران، ترجمه آل محمد و همکاران، ۱۳۸۸). برنامه درمانی مدیریت استرس به شیوه شناختی-رفتاری ترکیبی از تکنیک های آرمیدگی و تکنیک های شناختی-رفتاری است. این برنامه شامل ترکیبی از انواع گوناگون آرمیدگی (برنشتاین و برکووک^[۴]، ۱۹۷۳)، تصویر سازی و دیگر تکنیک های کاهش اضطراب را با دیگر رویکرد های شناختی- رفتاری معمول، مانند بازسازی شناختی (بک وامری^[۵]، ۱۹۷۹)، آموزش مقابله ای مؤثر (فولکمن^[۶]و دیگران، ۱۹۹۱)، آموزش ابرازگری و مدیریت خشم (ایرونسون^[۷]و دیگران، ۱۹۸۹) است. این تکنیک ها همگی در یک برنامه گروهی که شامل ۱۰ مبحث هفتگی است گرد آمده اند، همچنین در این برنامه برخی از استرس زاهای موقتی زندگی بیماران به منظور کاربرد این تکنیک های مدیریت استرس مطرح شده است ( آنتونی و همکاران، ۲۰۰۷؛ ترجمه آل محمد و همکاران، ۱۳۸۸).

۲-۱) بیان مسئله

درباره نقش استرس در شروع، تداوم و عود اعتیاد پس از درمان توافق بر این نکته است که فشار روانی خودبه خود سبب ساز نمی باشد، بلکه عاملی در این میانه نقش واسطه را بازی می‌کند و آن فقدان مهارت های مقابله ای است ( شعاع کاظمی، ۱۳۸۷).

سوء مصرف مواد و الکل ممکن است زمانی که خواسته های موقعیتی فراتر از توان مقابله ی فرد باشد رخ دهد و مصرف الکل و سایر مواد به عنوان تنها روش دستیابی به پیامدهای مطلوب تلقی گردد ( ابرامز و نایورا^[۸]، ۱۹۸۷). ‌بنابرین‏ ناتوانی در رویارویی با عوامل استرس زا و این باور که مصرف الکل و مواد نتایج مطلوبی را در پی خواهد داشت، پایه گسترش و روی آوردن به مصرف مواد است ( مک کی، هینسون و وال^[۹]، ۱۹۹۸).

در پژوهشی که توسط آندرسون، ریمو و بران^[۱۰](۲۰۰۶) با هدف بررسی نقش مهارت های مقابله ای و استرس زندگی در بازگشت به مصرف در بین افراد نوجوان صورت گرفت، نتایج نشان داد که راهبردهای مقابله ای به عنوان یک عامل حمایت کننده در پیشگیری از عود مواد در مرحله بعد از درمان و به ویژه در افراد با اختلالات همبودی که سطوح بالایی از استرس زندگی را دریافت کرده‌اند مؤثر بوده است. نتایج پژوهش جندقی نیز نشان داد که مداخله مدیریت استرس به شیوه شناختی-رفتاری منجر به کاهش مشکلات روانشناختی معتادان تحت درمان نگهدارنده با متادون می شود (جندقی،۱۳۹۰).

در این پژوهش از برنامه ای که شامل تکنیک های مدیریت استرس به شیوه شناختی_رفتاری همراه با تعداد قابل توجهی از روش های آرمیدگی است در جهت کمک به افراد وابسته به مواد در نشان دادن واکنش مناسب نسبت به استرس ها، ارتقاء تاب آوری و کاهش باورهای غیر منطقی استفاده خواهد شد.

با توجه به مطالب ذکر شده در بالا و همچنین کمبود منابع پژوهشی در زمینه مداخلات روان درمانی مرتبط با وابستگی به مواد، سوالی که پژوهشگر در این پژوهش دنبال می‌کند این است که آیا برنامه مدیریت استرس به شیوه شناختی-رفتاری باعث پایین آمدن میزان باورهای غیر منطقی و یا باعث بالا رفتن میزان تاب آوری در معتادان به مواد مخدر می شود یا خیر؟

۳-۱) اهمیت و ضرورت پژوهش

اعتیاد به مواد مخدر، علاوه بر زیان های جدی و خطرناک جسمی از قبیل ابتلا به بیماری‌های عفونی واگیر دار همچون ایدز، هپاتیت و سل ، عوارض و مشکلات عدیده اجتماعی و اقتصادی از قبیل افزایش جرم های مرتبط با مواد مخدر همچون جنایت، سرقت، فقر، تکدی گری و هدر رفتن سرمایه های کلان انسانی و مادی کشور را به دنبال داشته است (بنتین، سولویک و سورسون، ۱۳۹۳، به نقل از میرزازاده، حق دوست و دوست محمدی، ۱۳۸۵).

در کشور ما اعتیاد به مواد مخدر، این سرطان اجتماعی، طی دهه اخیر یکی از مهمترین بحران های بهداشتی و اجتماعی بوده است، متاسفانه بالاترین شیوع اعتیاد با ۸/۲ درصد متعلق به کشور ایران می‌باشد؛ این در حالی است که میانگین شیوع اعتیاد در دنیا ۴/. است و این میزان در اروپا ۷۰/. درصد است (سازمان سلامت و خدمات انسانی^[۱۱]،۲۰۱۱).

طیف کامل روش های رواندرمانی برای درمان اختلالات وابستگی به مواد به کار رفته است، رواندرمانی فردی، رفتاردرمانی، درمان شناختی رفتاری، رواندرمانی خانوادگی و ‌گروه‌های حمایتی نظیر NA و آموزش مهارت های اجتماعی که مهارت های اندکی برای زندگی در جامعه دارند، برای در مان این افراد به کار گرفته شده است (عزیزی، ۱۳۸۹). همچنین جهت افزایش تاب آوری افراد وابسته به مواد نیز کارهای متعددی صورت گرفته است.

احتمالا گرایش زیاد به پژوهش های تاب آوری ‌به این دلیل باشد که عوامل محافظت کننده، نقش پراهمیتی را در زندگی فرد ایفا می‌کنند. اینکه عوامل محافظت کننده به عنوان سپری بر علیه رفتارهای خطرزا و پیامدهای همراه با آن مطرح هستند، تبیین کننده این موضوع است که چرا بسیاری از جوامع در سطح محلی و ملی به شناسایی عوامل مؤثر بر تاب آوری و به دنبال آن طرح برنامه های درمانی و ارتقای توانایی‌های لازم در افراد اقدام کرده‌اند (کرد میرزا، ۱۳۸۸).

اگرچه تاب آوری تا حدی نوعی ویژگی شخصی و تا حدود دیگری نیز نتیجه تجربه های محیطی افراد است، ولی انسان ها قربانی محیط و وراثت خود نیستند ومی توان واکنش افراد را در مقابل استرس، رویدادهای ناخوشایند و دشواری‌ها تغییر داد، به طوری که بتوانند بر مشکلات و تاثیرات منفی محیط غلبه کنند (کاوه و همکاران، ۱۳۹۰).

با وجود اینکه تغییر و تحولات فزاینده و بی­پیشینه محیطی، سازمان­ها را در برابر دو راه خلاق بودن و یا از بین رفتن قرار داده، اغلب خلاقیت کارکنان را سرکوب ‌می‌کنند تا اینکه زمینه ­های ظهور و بروز و ارتقای آن را فراهم نمایند. درحقیقت ، سرکوبی خلاقیت در سازمان­ها به قدری رایج است که کمتر مورد سؤال قرار می­ گیرند، اما مدیران نادانسته خلاقیت را سرکوب ‌می‌کنند و زمانی که خلاقیت سرکوب شد، سازمان یک ابزار رقابتی قدرتمند؛ یعنی تولید و بهره­ گیری از ایده­های تازه را از دست داده است. در واقع مدیران درک درستی از مفهوم خلاقیت و عوامل مؤثر بر آن نداشته و بیشتر افراد نمی­دانند که چگونه می‌توانند خلاقیت خود را افزایش دهند(سرایی،۱۳۸۷،ص۸۴).

۱۲- ۲- ۲- مفهوم شناسی خلاقیت

واقعا خلاقیت چیست و مشخصات آن کدام است؟ آیا هر شیئی یا روش جدیدی که توسط فردی ابداع شود ثمره نوعی خلاقیت است؟ آیا ساختن اشکال گوناگون با وسایل بازی توسط کودکان نیز نوعی خلاقیت است؟ مگر نه این است که هر اختراعی نتیجه تکمیل یا ترکیب نتایج اکتشاف و یافته های علمی یا فنی قبل از خود است؟ خلاقیت از موضوعاتی است که در­باره­ی آن بحث فراوان شده است؛ بی آنکه مفهوم آن به درستی روشن شده باشد. کلمه «خلاقیت» در زمینه­ ها و معانی مختلفی به کار برده می شود؛ تا آنجا که برخی از پژوهشگران آن را فاقد معنی مشخص و دقیقی دانسته ­اند عباراتی مثل «معلم خلاق»، «دانش آموز خلاق»، نقاش خلاق و … فراوان به کار برده شده است. اما خلاقیت در­مورد این افراد معنی یکسانی ندارد. ممکن است منظور از معلم خلاق کسی است که درس را بهتر ارائه دهد، در صورتی­که نقاش خلاق به کسی اطلاق می­ شود که سبک جدیدی را در نقاشی پایه گذاشته باشد؛ نه کسی که نقاشی هنرمندانه تری ارائه داده است. هم­چنین است عبارت دانش آموز خلاق که معنی ثابتی ندارد و نظر درباره معانی آن با یکدیگر متفاوت است. پس ‌می‌توان نتیجه گرفت که خلاقیت در همگان وجود دارد، ولی خلاقیتی که در سطح جهانی قابل طرح باشد معمولاً با نبوغ همراه است.

برای درک مشخصی از مفهوم خلاقیت اشاره به تعاریف مختلف ضروری است ‌بنابرین‏، در این بخش مفهوم خلاقیت در منابع مختلف ارائه می­ شود و در نهایت تعاریف اصلی و عمده خلاقیت را که مفهوم کامل­تر و جامع­تری از خلاقیت را دربردارند، بررسی می­ شود.

تحقیق در­مورد خلاقیت و عناصر تشکیل دهنده آن، بیش از یک قرن پیش، توسط دانشمندان علوم اجتماعی شروع شد، ولی انگیزه اساسی برای پژوهش بیشتر در سال ۱۹۵۰ توسط گلیفورد ایجاد گردید. گلیفورد خلاقیت را با تفکر واگرا(دست یافتن به رهیافت­های جدید برای حل مسئله) در مقابل تفکر همگرا ( دست یافتن به پاسخ صحیح) مترادف می­دانست. خلاقیت هم­­چون عدالت، دموکراسی و آزادی برای افراد، دارای معانی مختلف است، ولی یک عامل مشترک در همه خلاقیت­ها وجود دارد که عبارت است از: پرداختن به عوامل جدیدی که عامل خلاقیت در آن ها موجود بوده و به عنوان مجموع میراث فرهنگی عمل ‌می‌کنند؛ ولی آنچه که تازه است ترکیب این عوامل در الگویی جدید است .

دانشمندان خلاقیت را با تعابیر متعدد و متنوعی تعریف کرده ­اند. به طوری­که گاهی هر تعریف فقط بیانگر یک بعد از ابعاد مهم فراگرد خلاقیت است؛ برای مثال هربرت فوکس معتقد است که فراگرد خلاقیت عبارت است از: هر نوع فراگرد تفکری که مسأله­ای را به طور مفید و بدیع حل کند. به اعتقاد جرج سیدل ،توانایی ربط دادن و وصل کردن موضوع­ها، صرف­نظر از اینکه در چه حوزه یا زمینه­هایی انجام گیرد، از مبانی بهره­ گیری خلاق از ذهن استم(مام فورد،۲۰۰۲)^[۶].

البرت زنت گیورکی (۱۹۸۳) برنده جایزه نوبل فیزیک در سال ۱۹۳۷، خلاقیت را به مثابه نگاهی متفاوت به پدیده ­های که سایر مردم نیز آن را می­نگرند، تعریف می­ کند. او می­گوید: اکتشاف عبارت است از دیدن آنچه همه دیده­اند و اندیشیدن به آنچه هیچ­کس ‌نیاندیشیده است.

اریک فروم نیز معتقد است که خلاقیت، توانایی دیدن «آگاه شدن و(پاسخ دادن) است»(رضائیان علی،۱۳۸۳،ص ۱۰۲).

در فرهنگ لغت دهخدا در مقابل لغت خلاقیت چنین نوشته است: خلاقیت به معنای خلق کردن ،آفریدن و به وجود آوردن است(دهخدا،۱۳۷۲).

لوتانز (۱۹۹۲) استاد رفتار سازمانی، خلاقیت را به وجود آوردن تلفیقی از اندیشه­ ها و رهیافت­های افراد و با گروه­ ها در یک روش جدید، تعریف ‌کرده‌است(شهرآرای و مدنی پور،۱۳۷۵،ص۲۱). لوتانز در تعریفی دیگر، خلاقیت را ایجاد ترکیبی از راه­حلها توسط افراد یا گروه­ ها در یک روش جدید می­داند(مدهاون،۱۹۹۸،ص۶۲)^[۷]. این تعریف علاوه براین که مشخص کننده خروجی خلاق و خلاقیت به عنوان نوعی حل مسئله بوده، خلاقیت را در سطح فردی و گروهی نیز مطرح می­ کند.

اولدهام و کامینگز با تأکید بر خروجی خلاق و ویژگی‌های خروجی خلاق، خلاقیت را شامل محصولات، ایده­ ها و رویه­ هایی که تازه و ارزشمندند، تعریف ‌می‌کنند(اولدهام،۲۰۰۵،ص۷۱۶).

رابینز خلاقیت را کشف چیزی می­داند که موجود بوده، اما به علت کورذهنی ناشی از عادت، دیده نمی شده است. خلاقیت، نگاهی کنجکاو و کاوشگر به پدیده­ای قدیمی است که آن را می­یابد و آشکار می‌کند(محمدی،۱۳۸۴،ص۱۱۲).

در دایره المعارف روانشناسی «آیسنک،آرنولد مای لی »، خلاقیت به منزله دیدن روابط جدید، پدیدآوردن اندیشه­ های غیر­معمول و فاصله گرفتن از الگوهای سنتی تفکر، قلمداد گردیده است(محمدنژاد،۱۳۸۸).

لوسیر در تعریفش، بر خلاقیت به عنوان نوعی تفکر و خروجی خلاق تأکید می‌کند، بدین صورت که خلاقیت شیوه­ای از تفکر است که باعث تولید ایده­های جدید می­ شود(لوتانز،۱۹۹۵،ص۶۲)^[۸].

هارمون خلاقیت را فرایندی می­داند که به وسیله آن چیزی مثل فکر، ایده یا یک شی جدید تولید شود (کینگ واندرسون، ۱۳۸۶،ص۱۷). «خلاقیت شیوه­ای­ از تفکراست که ایده­های جدید را به وجود ‌می‌آورد»­ (لاژر،۱۹۹۷،ص۱۱۲).

الوانی و معمارزاده (۱۳۷۴) به نقل قول از مورهد و گریین قائلند که:

خلاقیت فرایند تکامل بخشیدن به دیدگاه­ های بدیع و تخیلی درباره موقعیت­های مختلف است. خلاقیت را فرایند ایجاد دیدگاه­ های اصیل و تصوری روشن از موقعیت­ها دانسته ­اند. از نظر آن ها داشتن ذهنی آفریننده و مولد از راه تصور و به تصویر کشیدن موقعیت خلاقیت نام دارد و شاخص مهم آن فوری بودن ذهن در صورت دادن اشکال ، پدیده ­ها و حالات آن در ذهن است. آن ها چهار کارکرد عمده برای ذهن خلاق قائل هستند:

• • پدید آوردن یک محصول یا خدمت جدید؛

تحقیق مورد نظر بررسی تاثیرمدل رقابتی مایکل پورتر برفعالیت شرکت های بیمه استان اصفهان می‌باشد.

در این تحقیق ابتدا عوامل رقابتی مدل پورتر مورد بررسی وسپس با توجه به عوامل کلیدی رقابت در بازار بیمه به شناسایی بیمه گر ، بیمه گزار ، خود بیمه گری ،شرکت های کپتیو^[۱]، بیمه مرکزی وشرکت های بیمه پرداخته وسپس مؤلفه های مدل رقابتی مایکل پورترو مدل تطبیقی پورتر در صنعت بیمه مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در فصل دوّم مقدمه ای بر بیمه و تاریخچه بیمه می‌باشد به صورتی که سعی بر آن است صنعت بیمه را به صورت علمی و تخصّصی مورد ارزیابی قرار دهیم. ابزار سنجش این پژوهش پرسشنامه ای با ۲۴ پرسش می‌باشد. جامعه مورد بررسی در این تحقیق نمایندگان شرکت های بیمه دانا، آسیا، نوین و رازی دراستان اصفهـان می‌باشند که بر این اساس ۱۸۸ نفرانتخاب وپرسشنامه دربین انان توزیع واطلاعات لازم جمع‌ آوری گردید .برای تجزیه وتحلیل داده ها از آزمون فرضیه‌ها ،تحلیل واریانس و جداول آماری واز نرم افزار SPSS 19 استفاده گردید .نتایج به دست آمده حاکی ازآن دارد که طبق نظرات نمایندگان بیشترین عامل رقابت برفعالیت شرکت های بیمه استان اصفهان را قدرت چانه زنی بیمه گذاران با میانگین رتبه۳٫۳۵ و کمترین ان را ورود شرکت های بیمه تازه وارد با میانگین رتبه ۲٫۱۵ دارا می‌باشد.


واژه گان کلیدی: نیروهای رقابتی پورتر/ مزیت رقابتی/ بیمه گر / بیمه گزار /خود بیمه گری/ چانه زنی

مقدمه:

بیمه در دنیای کنونی یکی از ارکان مهم زندگی و اقتصاد کشورهای پیشرفته و در حال توسعه است.اکثر افراد ساکن در کشورهای پیشرفته دارای چندین نوع بیمه هستند.بیمه خودرو،منزل،عمر و سرمایه گذاری از جمله ‌بیمه‌هایی است که این افراد از آن بهره می گیرند.بیمه صندوقی برای تامین خسارت های جانی و مالی می‌باشد. بیمه در زمان حال برای پیش‌بینی و مقابله با حوادثی که در آینده احتمال رخ دادن آن می‌باشد در نظر گرفته شده است و به نحوی آینده نگری اقتصادی است. در ایران نیز،صنعت بیمه کشور به سرعت بسوی خصوصی سازی و آزاد سازی گام بر داشته است به طوری که تا کنون شاهد فعالیت حدود ۲۸ شرکت به ثبت رسیده و فعال در زمینه بیمه های بازرگانی در ایران هستیم ، لذا بیمه گران هر روز با رقابتی فزاینده تر از قبل مواجهند و مسلماً” آینده از آن بیمه گرانی خواهد بود که بتوانند روش های سنتی فروش را با واقعیتها و مهارت‌های بازاریابی و فروشندگی حرفه ای خدمات بیمه ای جایگزین نمایند( روستا، ۱۳۹۲).

فروش بیمه، به دلیل اینکه خدمتی غیر قابل مشاهده و غیر قابل لمس را می فروشد، تا حدود زیادی کار را برای فروشنده آن مشکل می کند ‌بنابرین‏ آشنایی با ماهیت خدمات و کالاهای غیر ملموس از جمله بیمه و تلاش برای مشهود جلوه دادن اقلام نامشهود یا نا ملموس قدم اول در موفقیت فروش بیمه است .

محیط اقتصادی امروزی، محیطی پیچیده ومتلاطم است ،به طوری که بررسی های اجزای یک محیط برای رقابت مؤثر امری ضروری است.شرکت ها بابررسی ابعاد مختلفی از محیط راحت تر ‌و بهتر می‌توانند مجموعه فرصت ها و تهدیدهای پیش روی شرکت رابشناسند وقادرند نسبت به تغییرات محیطی واکنش مناسب نشان دهند.

با توجه به تحقیقات فراوان صورت گرفته در زمینه شناسایی عوامل موفقیت در بازاریابی ، همچنان در ایران ما، در خصوص فروش خدمات بیمه ای با مشکلاتی مواجه هستیم که این امر می‌تواند ناشی از عدم شناخت عوامل رقابتی باشد.

تحقیق حاضر در نظر دارد ‌به این زمینه بپردازد و عوامل رقابتی مختلف که در وحله اول منجر به شناخت مشکلات موجود در شرکت خود و در نهایت باعث موفقیت در امر فروش خدمات بیمه ای می شود را شناسایی و بررسی نماید. با توجه به بررسی های انجام شده، در این تحقیق از مدل پنج وجهی مایکل پورتر^[۲] استفاده می شود.

پورتر^[۳] برای بررسی محیط رقابتی در یک صنعت ،پنج نیرو معرفی ‌کرده‌است که عبارتند ازتهدیدرقبای تازه وارد^[۴] ، تهدید محصولات یا خدمات جایگزین^[۵] ، قدرت چانه زنی خریداران^[۶] ،قدرت چانه زنی تامین کنندگان^[۷] ورقابت درمیان شرکت های موجود درصنعت^[۸] (دیوید ا آکر ،۱۳۸۶) .

ما می‌توانیم این مدل را با صنعت بیمه تطبیق داده و در عرصه صنعت بیمه از آن استفاده نماییم .

۱-۱) مسأله پژوهش:

باوجود پیشرفت‌های فراوان در تکنولوژی و علم در زمینه‌های مختلف در جهان، صنعت بیمه در جهان ‌و به ویژه در ایران ‌از رشد قابل ملاحظه ای برخوردارنشده است و لازم است این صنعت با داشتن نیروی انسانی متخصّص و بهره گیری از دانش و تجربه بتواند عملکرد مناسبی داشته باشد.از جمله مسائلی که اینجانب را واداشت تا مبادرت به انجام این تحقیق در صنعت بیمه بنمایم میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:

۱-تحقیقات به عمل آمده در صنعت بیمه در کشور ایران بسیار محدود می‌باشد که لازم است دولت توجه خاصی به صنعت بیمه داشته باشد و رشته‌های دانشگاهی مرتبط با صنعت بیمه افزایش یابد وبرنامه هایی جهت افزایش اطلاعات عامه مردم از صنعت بیمه و فواید بیمه صورت پذیرد.

۲- استان اصفهان به لحاظ برخورداری از پتانسیل های مناسبی مانند : بیمه گذاران حقیقی وحقوقی، کارخانه های صنعتی ‌و تولیدی ومادر تخصصی( در زمینه فولاد ،پتروشیمی و غیره) ،بخش کشاورزی وسایر موارد پتانسیل بسیار بالایی جهت انجام خدمات بیمه ای دارد .

اما عدم گسترش و توسعه ضریب نفوذ بیمه طی سال‌های گذشته با توجه به طرح تحول بیمه ، آزاد سازی تعرفه ها و به وجود آمدن شرکت‌های بیمه جدید ،این نگرانی را برای شرکت های بیمه به وجود آورده است که چرا با توجه به وجود بازارهای بالفعل وبالقوه موجود ،سهم بازاروضریب نفوذ بیمه هریک از شرکت‌های بیمه ای در استان اصفهان بسیار ناچیز و تأمل برانگیز است لذا رقابت یا داشتن مزیت رقابتی در میان این تعداد شرکت بیمه، امری اجتناب ناپذیر است و شرکت های بیمه باید با اتخاذ استراتژی های مناسب فروش وبرنامه ریزی صحیح ، عوامل تاثیرگذار بر روند فروش و عملکرد شرکت‌های خود را بررسی وتحلیل نمایند .

۱-۲) ضرورت تحقیق:

گسترش تجارت جهانی، تغییرات سریع در الگوهای مصرف و تقاضا، انقلاب در فناوری اطلاعات و همچنین افزایش در تعداد و کیفیت رقبای محلی و بین‌المللی در دو دهه اخیر مفهوم رقابت‌پذیری از اهمیت ویژه ای برخوردار گشته است.

۱-۳) اهداف تحقیق:

۱- در سطح کشور بررسی رقابت در صنعت بیمه با توجه به عملکرد شرکت ها کمتر صورت پذیرفته است و این تحقیق می‌تواند مقدمه ای بر تحقیقات بعدی گردد.

۲- همان طور که می‌دانیم هدف اصلی و نهایی در بیشتر سازمان ها کسب سودآوری و به دست آوردن یک جایگاه مناسب در میان رقبا می‌باشد و دستیابی به عملکرد بهتر سازمان می‌تواند باعث کسب مزیت رقابتی نسبت به رقبا گردد، لذا نتایج حاصل از این تحقیق می‌تواند صنعت بیمه را در دستیابی به اهداف فوق یاری نماید.

۳- با توجه ‌به این امر که تحقیق به عمل آمده در بین چهار شعبه بیمه صورت پذیرفته است، لذا نتایج به دست آمده در نهایت باعث به وجود آمدن یک حالت مقایسه ای در بین کلیه شرکت های بیمه گردیده و باعث می‌گردد شرکت های بیمه نقاط ضعف خود را برطرف و تبدیل به نقطه قوت نمایند، در نهایت باعث تحقق در اهداف استراتژیک می‌گردد.

۴- مقایسه هریک از عوامل رقابتی در شرکت (در هریک از چهار شرکت) مشخص نمودن فاکتور هایی که دارای بیشترین درجه و کمترین درجه هریک از چهارشعبه دارند.