تعاریف بهره ­وری :

علی­رغم اینکه امروزه کمتر کسی است که واژه بهره ­وری را نشنیده و درباره آن نوشته ­هایی چند نخوانده باشد، بهتر است ابتدا به تعریف آن از دیدگاه­ های مختلف بپردازیم. بهره ­وری در لغت به معنی قدرت تولید و بارور بودن و مولد بودن به کار رفته و در ادبیات فارسی به بهره ­وری، با فایده بودن و سودبرندگی معنی شده است(احدی­نیا،۱۳۸۴).

از نظر سازمان بهره ­وری ایران، بهره ­وری نگرشی عقلانی به کار و زندگی است. به عبارتی، یک فرهنگ است که هدف آن، هوشمندانه­‌تر کردن فعالیت­ها برای یک زندگی بهتر و متعالی است. بهره ­وری برآیند اثر­بخشی و کارایی است. بهره ­وری، در واقع، کاستن از تلفات و به حداکثر رساندن تولید با امکانات تولیدی موجود و همچنین ارتقا کیفیت محصول و خدمات برای بالا بردن سود ‌می‌باشد(صفارزاده، رضایی و بازدار، ۱۳۸۶)

از نظر سازمان بین‌المللی کار^[۷۲] (ILO)بهره ­وری عبارت از رابطه بین ستاده حاصل از یک سیستم تولیدی با داده ­های به کار رفته مانند زمین، سرمایه، نیروی کار و غیره به منظور تولید آن ستاده است(احدی­نیا، ۱۳۸۴)

بهره ­وری به وسیله نسبت مطلوبیت­های حاصله(ستانده­ها) بر منابع و آنچه که برای حصول به نتیجه صرف شده(داده ­ها) بیان می­ شود. این نسبت یکی از مهم­ترین شاخص­ هایی است که ثمربخشی فعالیت­ها را نشان می­دهد(ناظم و پارسی، ۱۳۸۹).

بهره ­وری یعنی افزایش دائمی و مستمر نسبت ریاضی بین نتایج به دست آمده به منابع به کار رفته و مصرف شده. به بیان ساده­تر، بهره ­وری یعنی تهیه کالاها و خدمت­های بیشتر و بهتر با هزینه و قیمت تمام شده سابق با صرف همان مقدار منابع تولید یا تهیه همان مقدار کالاها و خدمت­ها با هزینه و قیمت تمام شده کمتر و در واقع با صرف مقدار منابع تولیدی کمتر(طالقانی، تنعمی، فرهنگی و زرین­نگار، ۱۳۹۰).

گاه بجای واژه بهره ­وری از کلمات کارایی و اثربخشی استفاده می­ شود. هر چند که این کلمات دقیقاً معادل تعاریف بهره ­وری نیستند، لیکن جهت شناخت جنبه­ های متفاوت بهره ­وری به کار می­آیند.

کارایی: نسبت بازده واقعی به دست­آمده به بازده­ی استاندارد و تعیین شده (مورد انتظار) کارایی یا راندمان است، یا در واقع نسبت مقدار کاری که انجام می­ شود به مقدار کاری که باید انجام شود.

اثربخشی: اثربخشی عبارت از درجه و میزان نیل به اهداف(کسب هدف) تعیین شده ‌می‌باشد. به عبارت دیگر اثربخشی نشان می­دهد که تا چه میزان از تلاش­ های انجام شده نتایج مورد نظر حاصل شده است(استفاده مفید از منابع). (ابطحی و کاظمی، ۱۳۸۰)

‌بنابرین‏ کارایی عبارت است از انجام درست کارها و اثربخشی عبارت است از انجام کارهای درست و بهره ­وری ترکیبی از کارایی و اثربخشی است که هردو مقوله را در برمی­گیرد. به دیگر سخن بهره ­وری عبارت است از سنجش وارزیابی بازده و نتایج فعالیت­های یک سازمان در مقایسه با اهداف و حجم منابع مصروفه(عباسیان و مهرگان، ۱۳۸۶).

بهره ­وری از دیدگاه آژانس بهره ­وری اروپا^[۷۳] (EPA):

الف: بهره ­وری درجه استفاده مؤثر از هریک از عوامل تولید است.

ب: بهره ­وری در درجه اول یک دیدگاه فکری است که همواره سعی دارد آنچه را در حال حاضر موجود است، بهبود بخشد. بهره ­وری مبتنی بر این عقیده است که انسان می ­تواند کارها و وظایش را هر روز بهتر از روز پیش به انجام رساند.

سازمان همکاری و توسعه اقتصادی^[۷۴](OECD)، مفهوم بهره ­وری را مساوی با نسبت خروجی تولید به یکی از عوامل تولید دانسته است. به طور کلی ‌می‌توان، بهره ­وری را ارتباط میان مقدار کالاها و خدمات تولید شده، و مقدار منابع مصرف شده در جریان تولید این کالاها و خدمات دانست، که این رابطه، کمی و قابل اندازه ­گیری است و به صورت نسبت بیان می­ شود. به عبارت دیگر بهره ­وری، رابطه بین کیفیت و کمیت منابع مورد استفاده در جریان تولید است. هر قدر صورت کسر بزرگتر از مخرج آن باشد، بهره ­وری به همان نسبت بیشتر است. بهره ­وری به ما می­گوید که از یک واحد نهاده چند واحد ستاده ‌می‌توان به دست آورد(بارانی، علوی، کرمی و سلیمی، ۱۳۹۲)

لذا، بهره ­وری معیاری است که موارد زیر را شامل می­ شود؛

۱٫ میزان تحقق اهداف؛

۲٫ چگونگی استفاده کارآمد منابع جهت تولید ؛

۳٫ آنچه به دست آمده در مقابل آنچه امکان داشته است(مک­کی^[۷۵]، ۲۰۰۳).

کارایی و اثربخشی

بهره ­وری را ‌می‌توان به عنوان کاربرد مؤثر و کارآی منابع جهت رسیدن به بازده تعریف نمود. اثربخشی به عنوان سطح بازده تعریف شده است و کارایی به عنوان نسبت بازده ( یا ستانده ) به داده مطرح شده است (برمان^[۷۶]، ۱۹۹۸). استفاده از کارایی و اثربخشی درتعریف بهره ­وری آن را از جامعیت بیشتری در مقایسه با کارایی برخوردار می­ کند و این امر مورد تأیید اندیشمندان بسیاری است. تا آنجا که برخی از آنان اعتقاد دارند که محدود کردن بهره ­وری به کارایی موجب ابهام می­ شود و اطلاعات دقیقی در اختیار سازمان قرار نمی­دهد (الگین و کلاین^[۷۷]، ۱۹۸۸).

در بخش دولتی علاوه بر سنجش اثربخشی و کارایی، برابری نیز باید مورد سنجش قرار گیرد. سازمان­ های انتفاعی بیشتر برسنجش کارایی تأکید دارند، در حالی که سازمان­ های دولتی بر اثربخشی تأکید بیشتری دارند و تنها در سازمان­ های دولتی به معیار برابری توجه می­ شود(کلی و سویندل^[۷۸]، ۲۰۰۰).

برای اندازه ­گیری اثربخشی باید بازده­های طولانی مدت و ستانده­ها از یکدیگر تشخیص داده شوند. بازده­های بلندمدت اهداف نهایی سازمان­ها را اندازه ­گیری ‌می‌کنند .این چنین اهدافی دوره ­های زمانی سه تا پنج ساله و گاهی بیشتر را در بر ‌می‌گیرد. ستانده به عنوان بازده­های مستقیمی که نتایج فوری استراتژی را نشان می­ دهند، تعریف می­ شود که اغلب بازده­های کوتاه­مدت نامیده می­شوند؛ اولین مشکل در اندازه ­گیری اثربخشی مشخص کردن بازده­ها و ستانده­های کلیدی است. بازده برنامه­ ها معمولا شفاف نیستند، مدیران در زمان تصدی مسئولیتی جدید از طریق سؤالاتی از کارکنان و ذینفعان، می ­توانند بازده­های مهم سازمان را مشخص کنند(راو و میلر^[۷۹]، ۲۰۰۴).

بهره ­وری منابع انسانی:

بهره­ورى نیروى انسانى مهم­ترین معیار بهره­ورى است. زیرا عنصر اساسى در هر گونه تلاش براى بهبود بهره­ورى نیروى انسانى است. آلفرد مارشال با ارزش­ترین سرمایه­گذارى را پرورش نیروى انسانى قلمداد مى­کند. در تاریخچه بهره­ورى ابتدا توجه کمى به بهره­ورى نیروى انسانى مى­شد و بیشتر پیشرفت­ها در زمینه­اى از بهره­ورى بود که آن را بهره­ورى سرمایه می­خواندند(شریف­زاده و محمدی­مقدم، ۱۳۸۸).