به طور کلی در موافقت­نامه قبلی گات ۱۹۴۷ موضوع حل و فصل اختلاف به طور گسترده و جامعی مد نظر قرار نگرفته بود. قواعد و مقررات راجع به رسیدگی به اختلافات تجاری در بین اعضای گات به طور شخصی تنها در دو ماده ۲۲و۲۳ از موافقتنامه قبلی (۱۹۴۷)ذکر شده بود.

‌بر اساس مقررات گات چنانچه اختلافی در بین دو عضو گات حادث می گردید عضو خسارت دیده باید مطابق مواد ۲۲و۲۳ موضوع را باطرف خاطی در میان گذاشته و حتی المقدور آن را بین خودشان به نحوی حل و فصل نمایند و در صورت عدم رفع اختلاف موضوع به سایر اعضا گزارش می گردید (ماده ۲۳ از گات).

چنانچه، در این مرحله نیز نتیجه­ای حاصل نمایند و اختلاف حل نمی­گردید، عضو زیان دیده، می­توانست در خواست تشکیل یک هیئت رسیدگی را که شامل ۳ تا ۵ نفر بوده، بنماید در حقیقت این مرحله، آخرین مرحله حل اختلاف قلمداد می­گردید و پس از آن، گزارش هیئت رسیدگی به شورا (council) ارجاع می­شد، که شورا نظرات و گزارش هیئت رسیدگی را یا به طور کامل و یکجا قبول و یا آن را رد می­نمود.

تصمیم شورا می­بایست به صورت اجتماعی و اتفاق آرا باشد. اگر چه در صورتی که استدلالات هیئت رسیدگی ضعیف به نظر می­رسید موضوع می­توانست مجددا مورد رسیدگی قرار گیرد. لیکن به طور کلی تجدید نظر در آرا هیات رسیدگی نبود و این امر به عنوان اصلی ترین ایرادات وارده با نظام سابق تلقی می­شد. چنانچه گزارش و نظرات هیئت رسیدگی در شورا به تصویب می­رسید، یا در ظرف مدت معلومی به اجرا گذاشته شود و شورا موظف بود بر اجرای آن نظارت داشته باشند در صورت عدم اجرا، عضو خسارت دیده می‌توانست اقدام به تلافی و مقابله به مثل نماید مشروط بر آنکه شرایط مندرج دربند ۲ از ماده ۲۳ گات سابق را رعایت کند.

ماده ۲۳ گات در مقام مقایسه حاوی نوعی مکانیزم حل و فصل است. بند ۱ این ماده هم ناظر به شکایات نقض و هم شکایات غیر نقضی است. منظور از شکایات نقض آن است که کشور شاکی بتواند به نقض و تخلف کشور دیگر از یک تعهد مشخص تحت گات اشاره و استناد نماید.

منظور از شکایات غیر نقض آن است که گرچه مورد خاص و مشخصی از نقض رخ نداده اما ادعا می­ شود که اقدامات کشور متشکی عنه یا خاطی شاکی از بعضی امتیازات و منافعی که مقرر بوده تحت ترتیبات گات عائد او شود محروم ‌کرده‌است. به عنوان مثال : ‌می‌توان به قضیه سال ۱۹۸۵ اشاره کرد که آمریکا علیه اتحادیه اروپا شکایت نمود که اوضاع و احوال ناشی از کمکهای تولیدی جامعه مذکور ‌در مورد پاره­ای از محصولات در آن سالها با ترتیبات مربوط به کاهش تعرفه محصولات وارداتی از همان نوع که در آن ایام مورد توافق طرفین قرار گرفته بود هماهنگ نبوده است. در واقع این اوضاع و احوالی است که کشور خاطی ایجاد کرده و نه الزاماً ارتکاب یک فعل مثبت. و آمریکا در این شکایت موفق نیز شد.

به هر حال اولین هدف ترتیبات حل و فصل گات عبارت است از اطمینان در لغو و بی اثر شدن هر گونه اقدام تخلف آمیز اعضا از گات به سخن دیگر در اجرای عین تعهد است که کشورهای عضو گات به عهده ‌گرفته‌اند و نه جبران خسارت به صورت مثلا پولی.^[۴۶]

۳-رویه حل و فصل اختلاف در گات

میتوان مراحل و ترتیبات حل و فصل اختلافات و آیین آن در گات طی سه مرحله تقسیم ­بندی کرد.

مرحله اول : عضو شاکی یا مدعی نقطه نظرات و شکایات خود را به صورت مکتوب برای طرف مقابل یا سایر اعضا ذیربط ارسال و ارائه می­ کند و بعد مشورتها و رایزنی­های دو جانبه رسمی انجام می­پذیرد. یا مشورت­های چند جانبه که البته گهگاه اتفاق می ­افتد. در همین مرحله است که راه های دیپلماتیک حل و فصل اختلاف مورد استفاده قرار ‌می‌گیرد. (البته ترجیح اعضا این است که موضوع مورد اختلاف را به طریقه­ای الزام آور و مطابق با اصول حقوقی حل کنند.) اما اگر مذاکره به توفیق نینجامید.

مرحله دوم: ارجاع موضوع به (شورای گات) که درباره موضوع اختلاف تحقیق و بررسی می­ کند و گزارشی همراه با توصیه ­هایی برای حل موضوع تهیه ‌می‌کنند.

شورای گات هیئتی ۳ یا ۵ نفره را تشکیل می­دهد و بعد از بررسی گزارش از نظر مقررات حقوقی نیز از حیث احراز و تسجیل واقعیات مربوط به اختلاف تهیه نمایند. اعضا باید بی طرف باشند. لوایح کتبی در این مرحله مجاز است. اما رسیدگی غیر علنی است. و گزارش مشورتی است و الزام آور نیست مگر اینکه شورای گات پذیرفته شود. در هر حال هیئت­ها دارای اختیار بررسی موضوع شکایت با توجه به (مقررات مربوط به گات) هستند یعنی ممکن است مقررات خاصی در هر مورد جاری باشد ولی هیئت­ها می ­توانند حسب مورد به تمامی مقررات گات توجه نمایند. این نکته در دعوای جامعه اروپا و شیلی مورد تأیید قرار گرفته است. قانون حاکم در این خصوص عملا مقررات عمومی گات و به نظر عده­ای اصول تجارت و حقوق بین ­الملل است.

مرحله سوم : در ترتیبات حل و فصل گات عبارت است از بررسی در گزارش هیات رسیدگی منتخب شورای گات که باید به فوریت انجام شود و ظرف مدت معقولی تصمیم مناسب در خصوص موضوع اتخاذ شود. هر چند طبق رویه ­ای که در شورا به وجود آمده برای تصمیم گیری نسبت به گزارش هیئت­ها اتفاق آرا ملاک است ولی در عمل معمولا گزارش‌های بدون جرح و تعدیل یا بحث‌های طولانی پذیرفته می­ شود. با تأیید گزارش در شورا یک تعهد حقوقی برای کشور خاطی به وجود می ­آید که اقدامات خود را که مخالف ترتیبات گات بوده است لغو کند. یکی از راه های پیگیری این تعهد در مواردی که کشور خاطی از اجرای تصمیم شورا ‌در مورد لغو اقدامات نامناسب خود سرباز می­زند عبارت است از درخواست مجوز تعلیق تعهدات یا امتیازات تعرفه­ای که کشورهای عضو به نفع کشور خاطی قبول یا وضع کرده ­اند. در بند ۲ ماده ۲۳ گات ۱۹۴۷ پیش‌بینی شده بود که امکان تعلیق تنها در صورتی است که طرف­های متعاهد تشخیص دهند که اوضاع و احوال برای توجیه چنین اقدامی به قدر کافی خطیر است. مثلا در دعوای هلند و آمریکا ظاهراً اجازه اقدام متقابل با دولت هلند بر اساس ماده ۲۳ داده شد. در این مورد دولت آمریکا محدودیت‌هایی را بر واردات محصولات لبنی از هلند برقرار نموده بود بر اساس مورد دیگر اختلاف کانادا و اتحادیه اروپا که در این خصوص اتحادیه اروپا محدودیت­هایی را بر صادرات مس کانادا به اتحادیه اروپا برقرار نمود. بدین ترتیب در غالب گزارش‌ها هیئت­ها توصیه می­نمایند که فقط اقدامات مغایر لغو شود و طرف خاطی مهلتی داشته باشد تا اقدامات خود را منطبق با مقررات گات نماید.^[۴۷]

۴- استثنائات امنیتی عدم استفاده از شیوه حل و فصل اختلاف در گات

ماده ۲۱ مقررات عمومی گات تحت عنوان استثنائات امنیتی سه مورد عام را برشمرده که دول عضو می ­توانند بر آن اساس از اجرای مقررات گات خودداری نمایند.