تفکر انتقادی نیاز به توسعه عادات خاص اندیشیدن دارد، عادات فکرکردنی که هیچ کس با آن ها متولد نمی شود و تفکر انتقادی نیازمند تمرین مرحله ای در یک دوره زمانی گسترده است(پاول و الدر،۲۰۰۰،به نقل از ملکی،۱۳۸۶، ص۱۰۲).

چمستر ‌و جواهر به موراد زیر به عنوان ویژگی های تفکر انتقادی و نکاتی اشاره می‌کنند که می توان از آن ها برای ارزیابی متفکران منتقد استفاده کرد و آن ها را از ویژگی های متفکران منتقد می دانند.این ویژگی ها عبارتند از:

۲-۱۲ کنجکاوی اندیشمندانه

– فرد پرسش های جالبی طرح می‌کند.

– نیاز به دانستن دارد.

– در کسب تجربیات جدید شادمان می شود.

– دوست دارد چیزهای جدید بخواند.

عینیت گرایی: بهره گیری از عوامل عینی هنگامی که فرد تصمیم گیری می‌کند و از متأثر شدن به وسیله احساسات یا عوامل ذهنی دوری می‌کند:

– فرد به مدارک نگاه می‌کند.

– فرد از گرفتار شدن در جنبه‌های احساسی مسئله خودداری می‌کند.

گستردگی فکر(ذهن باز):خواهان در نظر گرفتن گسترده وسیعی از عقاید باشد:

– فرد به هر دو طرف قضیه توجه می‌کند.

– فرد همه جنبه ها را درنظر می‌گیرد.

– فرد از یک دیدگاه خاص طرفداری متعصبانه نمی کند.

انعطاف پذیری: نشان دادن تمایل برای تغییر دادن عقاید یا شیوه های بررسی و تحقیق.

– فرد از یک موضع جدی و متعصبانه دوری می‌کند.

– فرد مصالحه را می پذیرد.

– فرد رویکردهای متفاوت موجود برای یک مسأله را امتحان می‌کند.

شک گرایی معقول: نپذیرفتن یک نتیجه در حکم نتیجه واقعی ‌و درست تا زمانی که شاهد و مدرک کافی فراهم شود.

– فرد از پذیرفتن چیزهای واضح خودداری می‌کند.

– فرد دیدگاه هایی را مورد پرسش و تردید قرار می‌دهد که دلیل و مدرک کمی برای آن ها وجود دارد.

صداقت خردمندانه:قبول اظهارات درست حتی اگر مغایر با مصلحت فردی باشد.

– این فرد دلایل مخالف وموافق را می شنود.

– فرد واقعا سعی می‌کند که دیدگاه فرد دیگر را بفهمد.

– فرد از حقایق حمایت می‌کند، حتی زمانی که آن ها علیه دیدگاه خود او باشد.

روشمند بودن:پیروی مداوم از یک خط مشی منطقی تا رسیدن به یک نتیجه.

– فرد از مسائل نامربوط اجتناب می‌کند.

– فرد بحث را به صورت منطقی سازماندهی می‌کند.

– فرد در جستجوی نتیجه ای است که مستقیما از شواهد حاصل می شود.

ایستادگی، پافشاری و استقامت به هنگام تلاش برای حل مشاجرات:

– فرد ایستادگی می‌کند.

– زمانی که دیگران از یافتن پاسخ دست برداشتند، به جستجو ادامه می‌دهد.

مصمم بودن: رسیدن به یک نتیجه زمانی که مدارک آن را توجیه می‌کند.

– فرد به یک نتیجه می‌رسد.

– فرد کارش را بر اساس یک تصمیم ادامه می‌دهد.

احترام قائل شدن به سایر دیدگاه ها: تمایل به پذیرفتن اینکه شاید فرد در اشتباه است و دیگران درست می‌گویند.

– فرد برای عقاید دیگران احترام قائل می شود.

– فرد مباحث و راه حل های مناسب پیشنهادی دیگران را می پذیرد

– فرد دیدگاه خودش را با یکی از چندین دیگاه مشخص ممکن می شناسد(چمستر ‌و جواهر^[۴۱]،۲۰۰۳، ص۷)

مواردی که به آن ها اشاره شد از ویژگی‌های تفکر انتقادی هستند و یک متفکر انتقادی باید دارای این صفات و ویژگی‌ها باشد.در واقع این موارد برای پیشرفت او ضروری هستند.

۲-۱۳ماهیت تفکر انتقادی

اکثر صاحب‌نظران در این مورد توافق دارند که تفکر انتقادی، زمینه ایجاد مهارت هضم و ارزیابی دانش و فناوری جدید را برای فراگیران فراهم می‌کند.اما ماهیت تفکر انتقادی چیست؟ انجمن تفکر انتقادی به نقل از اسنایدر^[۴۲](۲۰۰۸) تفکر انتقادی را فرایند نظم دادن فکورانه، مفهوم سازی فعالانه، ماهرانه،کاربست، تحلیل، ترکیب و ارزیابی اطلاعات جمع‌ آوری شده یا تولید شده به وسیله مشاهده،تجربه، تأمل،استدلال یا ارتباطات به عنوان راهنما برای نظر و عمل تعریف ‌کرده‌است.بر طبق دیدگاه هالپرن^[۴۳] (۲۰۰۷) تفکر انتقادی استفاده از مهارت‌های شناختی است که احتمال نتایج مطلوب را افزایش می‌دهد و از آن برای توصیف فکری که هدفمند، دلیل مند و مبتنی بر هدایت است، استفاده می شود.در این جا هدف، شامل حل مسأله، استنتاج، فرمول بندی، برآورد احتمالات و تصمیم گیری می‌باشد.تفکر انتقادی مجموعه ای از مهارت‌های شناختی مثل شناسایی مباحث محوری و مفروضات ارزیابی رویداد و استنباط نتیجه تعریف می شود(استاپنیسکی و همکاران^[۴۴]،۲۰۰۸،ص۱۲).

با وجود اختلاف نظرهای موجود در این تعریف ها،هم پوشانی های زیادی نیز وجود دارند، که عبارتند از :بصیرت، عقلانیت، تفکر تأملی،دلیل جویی، شناسایی مفروضات زیربنایی، حل مسأله تصمیم گیری، خلاقیت، استنباط و ارزیابی.

از این رو لازم است تعلیم و تربیت در دوره معاصر بیش از گذشته کانون توجه خود را به جای محتوا بر فرایند و مهارت‌های تفکر انتقادی معطوف کند،تعلیم و تربیت انتقادی به خرد ورزی، نقد وتغییر، به عنوان ‌هدف‌های‌ ارزشمند آموزشی توجه می‌کند،این دیدگاه تلاش می‌کند تا شرایط واقعی اجتماعی تربیت را کشف کند، به همین سبب به نقادی اندیشه نیازمند است.برای تعلیم و تربیت، تحلیل انتقادی تضادهای اجتماعی، که تعیلم و تربیت در آن دخیل است مبنا و نقطه شروع مهمی به شمار می‌آید(پیج و مکورجی^[۴۵]،۲۰۰۷، ص۱۶).

تفکر انتقادی که تقریبا به معنای تفکر اندیشمندانه و منطقی است که روی تصمیم گیری برای انجام دادن چیزی یا باور آن متمرکز است و این شیوه تفکر، نقد کردن صرف نیست،همینطور، نگاه گله مندانه و شکایت آمیز هم نیست، بلکه نگاهی تیزبینانه است اما بیشتر اوقات کلمه انتقادی به معنای ضمنی نقد کردن را به ذهن شنونده متبادر می‌کند که بعد منفی دارد و تأثیری ناخوشایند و نامساعد به یک ایده،تئوری یا عمل می‌گذارد و اگر از واژه انتقادی در تفکر انتقادی این معنا استنباط شود، مسلماً به تفکر انتقادی به منزله نوعی ارزیابی غیر سازنده نگریسته می شود،در حالی که تفکر انتقادی فرایندی تحلیلی است که می‌تواند به شما کمک کند تا در جریان یک مسأله شیوه ای مؤثر وسازماندهی شده قرارگیرید و درباره آن مشکل فکر کنید، ‌به این سبب تفکر انتقادی می‌تواند سبب توسعه فرایندهای فکری از طریق گذر به فراتر از نگرش ها و تصورات خودمحورانه و توسعه دامنه تجربه دانش آموزان و آشنا کردن آن ها با ارزش ها و تصورات نوین باشد(علیپور و همکاران،۱۳۸۸،ص۵).