منابع پایان نامه در مورد بررسی کتب درسی چاپ سنگی دارلفنون دوره قاجار با تکیه … – منابع مورد نیاز برای مقاله و پایان نامه : دانلود پژوهش های پیشین |
 |
۱۲۵۴ق.
(منبع: غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۹۵)
از دیگر کتاب های چاپ سنگی که به نظر می رسد مکان نشر آن تهران باشد اما تاریخ دقیقی از انتشار آن در دست نیست، باید از رساله ای با نام نشان های دولت ایران یاد نمود، و با توجه به محتوای کتاب به نظر می رسد این کتاب در همان اوایل حکومت محمد شاه قاجار به چاپ رسیده است. این کتاب در ابعاد ۲۰×۱۴سم. به خط نستعلیق و تاریخ کتابت ۱۲۵۲ق. با ۱۰تصویر به چاپ رسیده است.
هر چند در کتابی نامی از مؤلف برده نشده، اما به نظر می رسد با استناد به نسخه های خطی گزارش شده توسط استاد احمد منزوی، نویسندۀ کتاب عباس بن مسلم حاج میرزا آقاسی (۱۱۹۸-۱۲۶۵ق.) باشد. این کتاب در بردارندۀ اطلاعاتی در خصوص نشان های دولت ایران می باشد. بنا به نوشته غلامی جلیسه اینکتاب در تهران به چاپ رسیده است. (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۹۶)
از جمله مسائلی که قوت انتشار کتاب را در تهران تقویت می کند، موضوع کتاب است؛ در این رساله آمده است: «در سنواۀ سالفه تا اواخر عهد خاقان مغفور اعطای نشان به اسباب دیگر منوط گشت، بناء علی هذا، رأی جهان آرای شاهنشاه عالم پناه ایدالله تعالی دولته و شوکته قرار به این گرفت که این قاعده تجدید وتحدید یابد و قانونی در این خصوص نرقوم و برای هر نوعی از خدمت ترکیب معینی ساخته شود و در این رساله ثبت و بعد از اتمام نسخۀ مزبور و کشیدن اشکال نشان های دولت علّیه باسمه شده و به اطراف و اکناف ممالک محروسه فرستند» به قاعده در آوردن اعطای نشان امری بود که در دربار محمد شاه قاجار توسط میرزا آقاسی صورت پذیرفت و از طریق چاپ آنچنانکه گذشت به اطراف و اکناف ممالک محروسه فرستاده شد و به نظر بعید می رسد که حکومت محمد شاه قاجار فاقد اسباب و ابزار چاپ برای چاپ این اثر و ارسال آن به دیگر شهرها بوده باشد. (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۹۷)
۲-۵-۴- دلایل رواج چاپ سنگی
چاپ سنگی توانست به مدت نیم قرن یگانه روش چاپ در ایران باشد. در این فاصله بسیاری از علما، اندیشمندان و فرهیختگان عصر قاجار و بعد از آن توانستند با بهره گرفتن از این موقعیت بسیاری از آثار خود را چاپ نموده و در دسترس عموم قرار دهند. چاپ سربی علی رغم شیوع در سراسر دنیا در ایران چندان مورد توجه قرار نگرفته و با ورود صنعت چاپ سنگی به ایران این روش توانست بسیار سریع جایگاه چاپ به شیوۀ سربی را از آن خود نماید، دلایل این شیوع را می توان به اجماع در موارد زیر جستجو کرد:
۲-۱-۵-۴-۱- علل اجتماعی-فرهنگی
۲-۱-۵-۴-۱-۱- هنر خوشنویسی
به دلیل رواج و رونق هنر خوشنویسی در آن زمان و علاقه وافر مردم آن دوره به خوشنویسی؛ مروّجان اولیه صنعت چاپ در ایران نمی‌خواستند این هنر اسلامی و ملی از میان برود و به همین دلیل بـه چـاپ سنگی اهمیت بیشتری می‌دادند (سلطانی فر، ۱۳۸۲: ۸۲)
۲-۵-۴-۱-۲- کم سواد‌ی حروفچینان
چون بیشتر حروفچینان در آن دوره کم سواد بودند، حروفچینی با دقت کم و با اغلاط زیاد اجرا می‌شد و در نتیجه کار غلطگیری نیز با دشواری همراه بود. بنابراین طبیعی بود که چاپخانه‌های حـروف سـربی نتوانستند خـواسته‌ها و نیازهای چاپی مردم را برآورده کنند و پس از مدت کوتاهی جای خود را به چاپ سنگی دادند.
۲-۵-۴-۱-۳- محدودیت موضوعات
دوران رواج کتاب‌های چاپ سنگی مـصادف با ایامی بود که علوم و فناوری به صورت امروزی رواج نداشت. تألیف کـتاب در ایـران بـسیار محدود بود و موضوعاتی خاص همچون دین و مذهب، احادیث، اخبار و ادعیه و زیارات، تاریخ و جغرافیا، پزشکی، فلسفه و منطق، تـصوف و عـرفان موضوع کتاب‌ها را تشکیل می‌داد. البته این کتاب‌ها با چاپ سنگی بهتر از کار در می‌آمد و مـردم بـه چـاپ سنگی آنها نسبت به چاپ سربی رغبت بیشتری نشان می‌دادند. (سلطانی فر، ۱۳۸۲: ۸۱)
۲-۵-۴-۱-۴- رسم الخط حروف عربی
حروف سربی فارسی اولیه‌ای که در ایران مـعمول شد در واقع حروف عربی بود. چهار حرف فارسی که در الفبای عربی نیست را باید جـداگانه به کارخانه سازنده سـفارش مـی‌دادند. با وجود این شکل متن و ترکیب حروف همه عربی بود و ادیبان و هنرمندان و خطاطان رسم الخط حروف سربی را نمی‌پسندیدند و چاپ سنگی را ترجیح می‌دادند (قاضی زاده، ۱۳۷۴: ۶۷)
۲-۵-۴-۱-۵- حفظ ویژگی های هنری
از دیگر دلایل، دشواری ساختن تصویر با چاپ سربی بود. اگرچه چاپ سـنگی به لحاظ محدودیت‌های فنی خود نتوانسته از هنر رنگ‌آمیزی استفاده کند؛ اما توانسته بود دیگر ویژگی‌های هنری مانند تذهیب، تشعیر، طرح‌ها و نقش‌های هنری و کتیبه‌سازی، سرلوح، حاشیه‌سازی، مجلس سازی و نظایر آنها را در هنر کتاب‌سازی ایـران حـفظ کند و حتی ترویج دهد. (آذرنگ، ۱۳۸۱الف: ۶۵)
همچنین می‌توان به این نکته اشاره کرد که فرایند چاپ سنگی در اواخر قرن ۱۸ و اوایل قرن ۱۹ در فرانسه و آلمان هم حاکمیت یافت این احتمالا به این دلیل بود که چـاپ سـنگی بیشتر از هر نوع چاپ دیگر به ترسیم مستقیم کمک می‌کرد و از آنجا که نگاره با رنگ سیاه(روغن) روی سطح سنگ خاکستری ترسیم می‌شد فرد می‌توانست کار نهایی را مجسم نماید (نیومن، ۱۳۶۸: ۲۰)
از جمله مهمترین دلایلی که منجر به شیوع استفاده از شیوۀ چاپ سنگی گردید بدل نمایی از کتب خطی و استفاده از آرایه های هنری بود. مردم ایران سال ها با کتبی مأنوس بود که مشحون از ویژگی ها و خلاقیت های هنری بودند و حداقل ویژگی هنری موجود در این کتاب ها استفاده از خطی خوش در کتابت بوده است. اما با ورود صنعت چاپ حروفی، کتب منتشره هیچ نوع جذابیت بصری برای خوانندگان آنها نداشت و استفاده از خطوط کاملاً ابتدایی عمدتاً نسخ، در نظر ایرانیان هنر دوست بسیار بد جلوه می نمود. اما با ورود صنعت چاپ سنگی، در اولین کتاب های منتشره به این شیوه شاهد استفاده از خطوطی مقبول تر و حتی خوش هستیم که همین امر، بعلاوۀ استفاده از آرایه هایی چون جدول کشی، سرلوح، ترنج و نیم ترنج و حتی به تصویر در آوردن مضمون برخی از کتاب ها، جذابتی دو چندان در این آثار ایجاد نمود و بدین نحو این شیوه با سرعت جای چاپ به شیوۀ حروفی را گرفت (دبیری، ۱۳۸۴: ۵۹)
۲-۵-۴-۱-۶- وجود خوشنویسان مـشهور و نـقاشان معروف در آن زمان
از هنرمندان بزرگی که در اعتلای چاپ سنگی و تجلی هنر کتابت و خوشنویسی سهم و جایگاهی ارجمند دارند باید از مرحوم سید مرتضی برغانی یاد کرد. چاپخانه وی در حدود ۲۰-۱۳۲۱ ق آغاز به کار کـرد و روزنـامه‌هایی نـظیر ادب، کوکب، کشکول، سعادت، گـلستان، جـام جـم و جهان‌آرا و جز اینها که در همه آنها جوهره‌ای از خط نستعلیق تجلی داشته است در این چاپخانه به چاپ رسید. وی یکی از بهترین شاگردان “مـیرزاکلهر”خوشنویس روزنـامه شـرف و ادامه دهنده فن کتابت برای چاپ سنگی سـت. میرزا کـلهر با ابداع شیوه نستعلیق خاص خود که نوعی چاق‌نویسی نستعلیق بود و با روند چاپ سنگی تطبیق بیشتری داشت، بـه تـرویج ایـن صنعت کمک کرد. وی علاوه بر فعالیت گسترده در امر چاپ سـنگی، آن شیوه را به فرزندان خود مانند استاد حسن میرخانی و استاد حسین میرخانی آموخت و این دو از بنیانگذاران انجمن خوشنویسان ایران بـودند. از زیـن العـابدین شریف صفوی، هنرمند بزرگی که ۱۳ سال برای کتابت و صفحه‌آرایی قرآنی و امـور چـاپ سنگی تلاش نمود نیز باید یاد کرد. نقش هنرمندان خاندان غفاری نیز در نقاشی چاپ سنگی بسیار ارزنـده بـوده است.
از هـنرمندان معروف دیگر از جمله میرزا موسی، میرزا اسد الله نقاش، آقا میرزا باقر شـیرازی، سـید مـحمد بن میرزا کاظم حسینی شیرازی، میرزا غلامحسین مذّهب، محمد باقر خان، و آقا میرزا عبد المـطلب مـی‌توان نـام برد که در ترویج بیشتر چاپ سنگی در ایران نقش به سزایی داشتند(هراتی، ۱۳۸۰: ۶۱-۶۰)
۲-۵-۴-۲- علل اجتماعی-اقتصادی
۲-۵-۴-۲-۱- سرعت بیشتر
صنعت چاپ سنگی نسبت به صنعت چاپ حروفی از سرعت بالاتری در چاپ کتاب و روزنامه برخوردار بود. چرا که مراحل فنی در چاپ سنگی، بسیار ساده تر و ابتدایی تر از مراحل چاپ حروفی بود. در چاپ حروفی بعد از نگارش کتاب توسط کاتب و تصحیح آن توسط مصححان نوبت به حروفچین می رسید که باید بعد از انجام مراحل فنی انتخاب ابعاد و کاغذ کتاب نسبت به چینش حروف کلمات، جملات و صفحات اقدام نماید، که این کار با توجه به انفصال و اتصال حروف فارسی و عربی وقت بسیار زیادی را می گرفت. این در حالی است که در شیوه چاپ سنگی کتاب بلافاصله به دست کاتب داده می شد و کاتب با سرعت قابل توجهی نسبت به نگارش کتاب اقدام می نمود. (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۹۹)
۲-۵-۴-۲-۲- سادگی و سهولت کار
این مسئله به ویژه در”چـاپ سـنگی چرخ چاهی” صادق است. هر دستگاه چاپ سنگی شبیه به نوعی چرخ آب است و از چـند تـکه چـوب، تخته و طنابی از چرم درست مانند چرخ مقنّی‌ها ساخته شده بود و کارگری هم بر روس سـکویی بـلند بر پشت آن نشسته و به وسیله پاهایش آن چرخ را به حرکت در می‌آورد. طناب چرمی هم سـنگ وزنـه چـاپ را که روی تخته‌ای محکم شده بود؛بلند می‌کرد. با قرار گرفتن کاغذ در زیر آن که توسط یک نـفر بـه نام”چاپچی”انجام می‌گرفت، سنگ مجددا روی کاغذ قرار گرفته و به این ترتیب با گـردش چـرخ و تـماس کاغذ با سنگ، ورقی به چاپ می‌رسید (آذرنگ، ۱۳۸۱الف: ۶۵)
چاپ به شیوۀ سنگی آن پیچیدگی چاپ به شیوۀ حروفی را نداشت، لذا یادگیری آن بسیار ساده تر و ابتدایی تر بود و بسیار زود در ایران و شهرهای مختلف شیوع پیدا کرد و بسیاری از چاپخانه داران توانستند کار کردن با این نوع از دستگاه را یاد گرفته و شاگر پروری نیز بنمایند و از جمله دلایل شیوع آن در شهرهای مختلف ایران همین سهولت کار به شمار می رفت. (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۱۰۰)
۲-۵-۴-۲-۳- هزینه کمتر
چنانچه در ابتدای فصل اشاره شد مهمترین دلیلی که زنه فلدر را وادار به اختراع این روش نمود، پایین آوردن هزینۀ چاپ بود و این روش نسبت به شیوۀ چاپ حروفی از هزینۀ کمتری برخوردار بود. این هزینۀ کم بیشتر به جهت ارزانی دستگاه و ابزار مورد استفاده در این شیوه، در کشورهای اروپایی بود، اما در کشورهای اسلامی و مخصوصاً ایران و شبه قاره، نیروی ارزان نیز مزید بر علت گردید، چرا که در این کشورها کاتبانی بودند که تا پیش از اختراع این شیوه از طریق کتابت نسخه امرار معاش می نمودند و ورود صنعت چاپ حروفی و نیاز به نیروی متخصص و آشنائی با حروف چینی، ضمن به خطر انداختن موقعیت شغلی آنان از مشکلات و معضلات جدی چاپخانه داران به شمار می رفت. این در حالی است که در شیوۀ چاپ به روش سنگی نه تنها این معضل وجود نداشت. بلکه نیروی فراوانی جهت کتابت نسخه ها وجود داشت و چاپخانه داران می توانستند با هزینۀ کمتری از این نیروی انسانی بهره برند. (غلامی جلیسه، ۱۳۹۰: ۱۰۰)
هزینه خرید ماشین چاپ سربی از کشورهای اروپایی بسیار گران بـود. (آذرنگ، ۱۳۸۱الف: ۶۵) شاردن در سـیاحتنامه خـود آورده است:
«ایرانیان اشتیاق وافری دارند که صنایع چاپ در کشورشان پدید آید و به فواید و ضـرورت آن کـاملا پی برده‌اند. مع هذا کسی پیدا نمی‌شود که چاپخانه به وجود آورد. برادر وزیر دربار در سال ۱۰۸۷ ق می‌خواست با مـن قـرار و مداری بگذارد و تا کارگرانی به ایران آیند و این فن ظریف را به ایـشان بـیاموزند. کتاب‌های عربی و فارسی چاپی را که برایش برده بـودم، بـه نـظر اعلی حضرت. . . رسانید. با این پیشنهاد موافقت حاصل مـی‌شد ولی وقـتی که مسئله پرداخت پول به میان آمد، هر چه رشته شده بود پنبه گشت.» (قاضی زاده، ۱۳۷۴: ۶۶)
بنابراین طـبیعی بـود که چاپ سنگی به دلیـل مـاشین آلات ارزان قـیمت و روش کـار سـاده نسبت به چاپ سربی رواج بیشتری پیـدا کند.
۲-۵-۴-۲-۴- امکان ایجاد چاپخانه‌های سیار
سادگی، ارزانـی و نیاز به تجهیزات کمتر در ماشین‌آلات چاپ سنگی باعث شده بود که در زمـان نـاصر الدین شاه چاپخانه‌های سیار سنگی بـه وجود آید. در این چـاپخانه‌ها روزنـامه‌هایی چاپ می‌شد که حاوی‌شرح وقـایع روزانـه مسافرت شاه و گفت‌وگوی او با همراهان و دیدنی‌های او در سفرهایش چه در ایران و چه در فرنگستان بود. از روزنـامه‌هایی کـه در این چاپخانه چاپ می‌شده، مـی‌توان روزنـامه مـرآت السفرو مشکوه الحـضر(۱۲۸۸ قـ) و روزنامه اردوی همایون(۱۳۰۰ ق)را نـام بـرد (آذرنگ، ۱۳۸۱ب: ۶۶). بنابراین چاپ سنگی به دلیل ماشین آلات و لوازم ساده این مزیت را داشته چاپخانه‌های سیار را به وجود آورد در حـالی کـه این امکان برای چاپ سربی وجـود نـداشت، ضمن ایـنکه قـطعات مـکانیکی چاپ سنگی به راحـتی در داخل کشور قابل ساخت و تهیه بود.
۲-۵-۴-۲-۵- امکان نشر نـوشته‌های سـیاسی
ارزان بودن ماشین آلات چاپ سنگی باعث شده بود که مردم نـوشته‌های سـیاسی خود را به صورت مخفی در روزنامه‌ها و اعـلامیه‌ها (به ویـژه در دوره مـشروطه) با چـاپ سـنگی به چاپ بـرسانند. حسین گـلپایگانی در مقاله«چاپخانه مشروعه خواهان»به این مطلب اشاره دارد:
«در حوادث مشروطیت، شیخ فضل الله نوری و پیروان او پس از آنکه در صحن حـرم حـضرت عـبد العظیم بست نشستند، و به منظور نشر افـکار خـود در بـین مـردم و نـشان دادن زیـان‌های مشروطه، در صدد برآمدند نوشته‌هایی میان مردم پراکنده نمایند. لذا متحصنین، مطالب خود را روی ورقه‌هایی با خط خوش نوشته و از روی آن عکس برداشته و منتشر می‌کردند ولی چون این کار برای آنان گران تمام مـی‌شد، ناگزیر خود در صدد تأسیس چاپخانه برآمدند. برای این کار سنگی را با افزارهای آن از سید مرتضی برغانی به یکصد و سی تومان خریده و شبانه به حضرت عبد العظیم بردند و در آنجا به کار انـداختند. این کـار گشایش در کار ایشان پدید آورد و مقالات و لوایح خود را چاپ کردند» (میرزای گـلپایگانی، ۱۳۷۳: ۶۶)
۲-۵-۴-۲-۶- مهیا بودن قطعات در داخل کشور
از دیگر عوامل توقف چاپ سربی را می‌توان خراب شدن دستگاه‌ها و نبود امکان تعمیر ذکر کرد. حروف سربی را باید از فرنگ می‌خریدند و احتیاج بـه ارز خـارجی داشت ولی سنگ مرمر که در چاپ سنگی مصرف داشت، در داخل کشور تهیه می‌شد. در ضمن دیگر قطعات مکانیکی آن نیز به راحتی در داخل کشور قـابل سـاخت و تهیه بود (بابا زاده، ۱۳۸۱: ۷۰۹)
در دوره محمد علی میرزا و احـمد شـاه قاجار روند جایگزینی چاپخانه‌های سربی به جای سنگی سرعت گرفت. حدود ۱۳۳۰ ق فقط شمار معدودی از چاپخانه‌های سنگی به فعالیت خود ادامه دادند. البته چاپ سنگی تا عـصر پهـلوی اول(۱۳۰۴-۱۳۲۰ ش) به حیات خود ادامـه داد و در ایـن عصر به‌طور کلی منقرض شد (آذرنگ، ۱۳۸۱ب: ۶۷)
استفاده از چاپ سنگی هنوز در بعضی نقاط جهان مانند هند و پاکستان که خط آنها اردوست رواج کامل دارد.
۲-۵-۵- چاپ سنگی و دارالفنون
در سال ۱۲۶۶ هجری قمری اولین سنگ بنای دارالفنون به همت میرزا تقی خان امیرکبیر گذاشته شد. استادان و معلمان خارجی دارالفنون موظف بودند در زمینه علم و فن خود، کتابی را به فارسی ترجمه کنند که همه این کتاب ها در چاپخانه سنگی دولتی این مدرسه چاپ می شد.
چاپخانه سنگی دارالفنون یا «دارالطباعه خاصه علمیه مبارکه طهران» در اواخر سال ۱۲۶۸ قمری تأسیس گردید. این چاپخانه در ابتدا دارای دو دستگاه ماشین چاپ بود که هر دو از هندوستان وارد شده بودند.
علاوه بر چاپ کتب درسی، «علیقلی خان مخبرالدوله» در سال ۱۲۹۹ هجری قمری اقدام به انتشار روزنامه ای به نام «دانش» کرد. چاپخانه دارالفنون تا سال ۱۳۲۶ هجری قمری دایر بود و بعد به دلایلی از فعالیت باز ماند. تا حدود سال ۱۳۰۰ هجری قمری بین ۳۰ تا ۴۰ کتاب درسی در این چاپخانه به چاپ رسید. جنس کاغذ کتاب ها نسبتاً نامرغوب و به دلیل محدودیت تیراژ، جلد اغلب آنها از مقوای ضخیم بود تا از آسیب‌پذیری کتاب ها جلوگیری شود.
از جمله کتاب های اولیه که در این کتابخانه چاپ شده است می‌توان به «تشریح بدن انسان» تألیف دکتر «پولاک» و «زبده الحکمه» ترجمه «علیقلی خان حکیم الملک» و «جلاء‌العیون» اشاره کرد.
۲-۵-۶- چاپ سنگی و روزنامه
«میرزا صالح شیرازی» چاپ و انتشار روزنامه را در ایران رواج داد. نخستین روزنامه چاپ‌شده در ایران ورقه ای با چاپ سنگی به نام «اخبار و وقایع» بود که در محرم سال ۱۲۵۳ قمری در تهران به طبع رسید.
فرم در حال بارگذاری ...
|
[سه شنبه 1401-04-14] [ 03:51:00 ب.ظ ]
|
